Οβίδιος: Ενας ποιητής του ...καιρού μας

Σαράντος Ι. Καργάκος, εφ. Ελευθεροτυπία, 6/11/2009

Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής, Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους. Διαδρομές στις «Μεταμορφώσεις» του Οδιβίου, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2009, σ. 293

Ο Οβίδιος (Poplius Ovidius Naso) ανήκει στην πλειάδα των ρωμαίων ποιητών που εμφανίζεται κυρίως κατά τα χρόνια της αυτοκρατορίας του Αυγούστου, αλλά και μετά από αυτόν. Μαζί με τον κορυφαίο, τον οιονεί «εθνικό ποιητή» της Ρώμης, τον Βιργίλιο και τον Οράτιο (που εσχάτως είχαμε υποδειγματική έκδοση του έργου του με έμμετρη μετάφραση από τον συμφοιτητή μου, καθηγητή Δημ. Κουτρούμια) αποτελούν την τρίφωτη λυχνία της ρωμαϊκής ποιητικής λογοτεχνίας. Ο Οβίδιος γεννήθηκε στο Σούλμο της Ιταλίας περί το 43 π.Χ. Σπουδάζει και ακμάζει στη Ρώμη στα χρόνια του Αυγούστου, αλλά το 8 μ.Χ., σε ηλικία 51 ετών, εξορίζεται στην πόλη Τόμοι του Ευξείνου, τη σημερινή Κωνστάντζα. Οσο κι αν γράφει σε μια επιστολή του ότι η διαμονή του στους Τόμους είναι τόσο ευχάριστη όσο και το να ζει στη Δηλία γη της Λητούς, κι ακόμη ότι οι Τόμοι τού είναι τόσο ευχάριστοι σαν την πατρική του γη, ωστόσο η μακρά παραμονή (ο διάδοχος του Αυγούστου, ο Τιβέριος, αδιαφόρησε για την τύχη του), η μακρά απουσία του από τη Ρώμη τον οδήγησαν ύστερα από 8 χρόνια στον μαρασμό και στον θάνατο σε ηλικία 60 ετών (17 μ.Χ.).

Ο Οβίδιος έχει συγγράψει πολλά έργα. Θα περιοριστούμε να μνημονεύσουμε μόνο το Ars amandi (=τέχνη τού αγαπάν, ή ερωτεύεσθαι), το Remedia amorio (= φάρμακα κατά του έρωτος) και το παγκοσμίως γνωστό Metamorphoses (= μεταμορφώσεις) σε 15 βιβλία, που είναι η υψηλότερη ποιητική του πτήση. Μέσα στο έργο αυτό ο Οβίδιος συμπεριέλαβε το μέγιστον της αρχαίας μυθολογίας με το να φιλοτεχνήσει με μαεστρία 192 μεταμορφώσεις, δηλαδή «Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους».

Η ελληνική παιδεία στο παρελθόν δεν αγνοούσε το έργο αυτό. Το αναφερόμενο στη Νιόβη βιβλίο διδασκόταν στην προτελευταία τάξη («Εβδόμη») του Γυμνασίου. Το είχα διδαχθεί ως μαθητής από επτανήσιο καθηγητή, που δίδασκε τα Λατινικά με εξαίσια επτανησιακή προφορά, το εδίδαξα όμως κι εγώ ως πρωτοδιόριστος καθηγητής σε μαθητές νυχτερινού Γυμνασίου, που οι περισσότεροι είχαν μεγαλύτερη ηλικία από τη δική μου. Ηταν το σοβαρότερο πρόβλημα που αντιμετώπισα στη διάρκεια της διδακτικής μου ζωής. Επρεπε να πείσω τα «παιδιά» πως ο Οβίδιος δεν είναι ξένος προς εμάς, και όσα λέγει -έστω κι αν φαίνονται φαντασιώδη και μακρινά- μας είναι πολύ οικεία και κοντινά. Και το πέτυχα.

Πώς, όμως, να το πετύχει κανείς σήμερα σε μια νεολαία που θεωρεί και τη γλώσσα του Ελευθερίου Βενιζέλου αρχαία; Γι' αυτό εκτίμησα την εργασία του καθηγητή κ. Θεόδ. Παπαγγελή (διδάσκει Λατινική Φιλολογία στο Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης), που βρήκε τρόπους να προσελκύσει το ενδιαφέρον των νέων σπουδαστών, των οποίων -για να μιλήσουμε ειλικρινά- η λατινομάθειά τους πάσχει από βαθύτατη αδενοπάθεια. Οταν ο καθηγητής βλέπει την απορία ζωγραφισμένη στα πρόσωπα ενός ακροατηρίου, και μάλιστα με πυκνή παρουσία, όπως λέγει ο ίδιος, τούτο σημαίνει πως μια πνευματική αφύπνιση έχει συντελεστεί και ότι ο Οβίδιος δεν είναι κάτι που δεν πρέπει να μας απασχολεί. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που προ ετών ένας διακεκριμένος γιατρός, ο κ. Θεόδ. Τσοχαλής, μετάφρασε τον Οβίδιο σε δύο τόμους και μου έδωσε έτσι τη χαρά να επανέλθω αντιπαραβολικά στα «αρχαία μου μονοπάτια», τα αγαπημένα μου πάντα Λατινικά.

Τώρα ο κ. Παπαγγελής με το βιβλίο του, που φέρει τη σφραγίδα της τυπογραφικής αρτιότητας, χάρη στην ευαισθησία του Γιάννη Μαμάη, που τον γνώρισα μέσα στις εκτυπωτικές μηχανές με κοντό παντελονάκι, ανοίγει δρόμο στη νέα γενιά, να προσεγγίσει τον Οβίδιο με άλλους τρόπους, που δεν θα τους έλεγα μοντέρνους. Διότι μόνο το μοντέρνο παλιώνει. Μεθόδους που στη γλώσσα της στρατιωτικής επιστήμης ονομάζουμε άμεση και έμμεση προσπέλαση. Το βιβλίο του πρώτα πρώτα έχει έναν τίτλο ερεθιστικό: Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους. Και από κάτω ο επεξηγηματικός υπότιτλος: Διαδρομές στις «Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου. Φυσικά, δεν τις εξετάζει όλες. Αλλά και αυτό που κάνει λίγο δεν είναι. Μιλάει στον αναγνώστη με έναν τρόπο προσιτό, οικείο, ωσάν αυτά που έχει να του παρουσιάσει να του είναι οικεία πρόσωπα. Και εν πολλοίς είναι. Διότι όλη η πορεία του ανθρώπινου γένους είναι μια συνεχής μεταμόρφωση, όχι πάντα προς το καλύτερο.

Ο Οβίδιος δεν είναι Βιργίλιος. Μπορεί επί αιώνες ο ποιητής της Αινειάδας να κάλυψε τον ποιητή των Μεταμορφώσεων, αλλά οι σημερινοί καιροί μάλλον είναι περισσότερο ταιριαστοί προς τον εξόριστο των Τόμων. Μέσα στο έργο του αντηχούν «χίλιες και μία φωνές» και υπάρχουν τεχνικές, όπως «ο σχηματισμός αφηγηματικών συστάδων», με σαφή ανάμεσά τους όρια. «Τρικ» ποικιλίας και αεικινησίας στη θέση τής ενότητας και ουσιαστικής συνέχειας της αφήγησης είναι -για να το πούμε έτσι- μία από τις βασικές αντι-προτάσεις του Οβιδίου σ' αυτό το sui generis έπος του (σ. 39). Μπορούμε να μιλάμε για έπος, λοιπόν, έστω και sui generis; Ασφαλώς, αν λησμονήσουμε πως έπος δεν είναι σκηνές μόνο μαχών. Στην Ιλιάδα οι πιο συγκλονιστικές σκηνές είναι η συνομιλία Εκτορος και Ανδρομάχης και η συνάντηση του Πρίαμου με τον Αχιλλέα. Και η Οδύσσεια, καλώς εξεταζόμενη, είναι μια ερωτική περιπέτεια, που μας συγκινεί περισσότερο με τη συνάντηση των δύο συζύγων. Ο Οβίδιος, αν ξεπεράσουμε φυσικά τις δυσκολίες της γλώσσας, είναι ένας ποιητής που με το ποιητικό παραμύθι των Μεταμορφώσεων, κατορθώνει να μας εντυπωσιάσει και να μας ευαισθητοποιήσει. Ο κ. Παπαγγελής κλείνοντας το βιβλίο του γράφει: «Αλλά με τον "Κύηκα και την Αλκυόνη" ο Οβίδιος είναι αποφασισμένος και να καταπλήξει και να συγκινήσει· και πετυχαίνει και στα δύο» (σ. 293). Θαρρώ πως αυτό ισχύει για όλο το βιβλίο. Τούτο δείχνει πως τα κλασικά γράμματα δεν είναι «σήματα λυγρά», ούτε κείμενα νεκρά.