Μάθημα XXXVII
M. Tullius Cicero, Epistulae ad familiares, 16, 12, 1 & 12, 18, 2. (Επιλογή και διασκευή)
Η κατάρα των εμφυλίων πολέμων
Η ρωμαϊκή δημοκρατία γνώρισε στις τελευταίες δεκαετίες της μια ατέλειωτη αλυσίδα από εμφύλιους πολέμους, που έληξαν το 31 π.Χ. με τη νίκη του Οκταβιανού επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στη ναυμαχία του Ακτίου. Οι εμφύλιοι πόλεμοι αποτέλεσαν μια πικρή εμπειρία για τους συγχρόνους και μια τραυματική ανάμνηση για τους μεταγενέστερους. Στο παρακάτω κείμενο ο Κικέρωνας προσφέρει μια ανάλυση από πρώτο χέρι της οδυνηρής πραγματικότητας των εμφύλιων συγκρούσεων, συγκεντρώνοντας την προσοχή του στην ψυχολογία των αντιπάλων και ειδικότερα στη συμπεριφορά του νικητή.
[16, 12, 1] in eum locum res deducta est ut, nisi qui deus vel casus aliquis subvenerit, salvi esse+ nequeamus. [2] equidem ut veni ad urbem, non destiti omnia et sentire et dicere et facere quae ad concordiam pertinerent ; sed mirus invaserat furor non solum improbis sed etiam iis qui boni habentur, ut pugnare cuperent me clamante nihil esse bello civili misenus. [12, 18, 2] bellorum enim civilium ii semper exitus sunt, ut non ea solum fiant quae velit victor, sed etiam ut iis mos gerendus sit quibus adiutoribus sit parta victoria.
In eum locum res deducta est, ut*, nisi qui deus vel casus aliqui subvenerit, salvi esse nequeamus. Equidem, ut veni ad urbem, non destiti omnia et sentire et dicere et facere, quae ad concordiam pertinerent; sed tantus furor omnes invaserat, ut* pugnare cuperent, etsi ego clamabam nihil esse bello civili miserius. Omnia sunt misera in bellis civilibus, sed nihil miserius quam ipsa victoria: ea victores ferociores impotentioresque reddit, ut*, etiamsi natura tales non sint, necessitate esse cogantur. Bellorum enim civilium exitus tales sunt semper, ut* non solum ea fiant, quae velit victor, sed etiam ut* victor obsequatur iis, quorum auxilio victoria parta sit.
Αρχικοί Χρόνοι Ρημάτων
- 3, deduco-deduxi-deductum-deducere (β' εν. προστ. ενστ.: duc, dic, fac, fer, deduc, cοnfice
και deduce) - 4, subvenio-subveni-subventum-subvenire
- 4, nequeo-nequivi (-ii)-/-nequire
- 4, venio-veni-ventum-venire
- 3, desisto-destiti-/-desistere
- 4, sentio-sensi-sensum-sentire
- 3, dico-dixi-dictum-dicere
- 3, facio-feci-factum-facere, κάνω· προστακτική fac
- 2, pertineo-pertinui-pertentum-pertinere
- 3, invado-invasi-invasum-invadere
- 1, pugno
- 3, cupio-cupivi (-ii)-cupitum-cupere
- 1, clamo
- 3, reddo-reddidi-redditum-reddere
- 3, cogo-coegi-coactum-cogere
- 3, fio-factus sum-fieri, γίνομαι,
16, (παθητικό του facio)· βλ. γραμματική σελ. 91-92. [παθητικό:
interfio &interficior] - 3, volo-volui-/-velle
- 3, obsequor-obsecutus sum-obsequi, αποθετικό
- 3, pario-peperi-partum-parere· μτχ. μέλλ. pariturus
Συντακτικές Παρατηρήσεις
- in locum: εμπρόθετος προσδιορισμός της κατάστασης...
- nisi...subvenerit: Δευτερεύουσα υποθετική πρόταση. Πρόκειται για εξαρτημένο υποθετικό λόγο (πλάγιος λόγος) με υπόθεση nisi + υποτακτική παρακειμένου (subvenerit) και απόδοση τη συμπερασματική πρόταση ut... nequeamus (υποτακτική ενεστώτα). Ευθύς λόγος: nisi... subvenerit (οριστική συντελεσμένου μέλλοντα)-salvi esse nequimus (ενεστώτας με σημασία μέλλοντα· Το ρήμα nequeo δε σχηματίζει όλους τους χρόνους...): υποθετικός λόγος του α' είδους, που εκφράζει υπόθεση ανοιχτή, χωρίς δηλαδή να δηλώνεται αν αληθεύει ή όχι. Ως επιρρηματικός προσδιορισμός της προϋπόθεσης...
- ut...nequeamus: Δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση (στην κύρια πρόταση υπάρχει το δεικτικής σημασίας eum). Εισάγεται με το συμπερασματικό σύνδεσμο ut, εκφέρεται με υποτακτική [αυτό συμβαίνει, γιατί το αποτέλεσμα στα λατινικά πάντα θεωρείται μια υποκειμενική κατάσταση] ενεστώτα (nequeamus), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (deducta est: παρακείμενος με σημασία ενεστώτα)...
- ut...urbem: Δευτερεύουσα επιρρηματική χρονική πρόταση. Εισάγεται με το χρονικό σύνδεσμο ut, εκφέρεται με οριστική παρακειμένου (γιατί ενδιαφέρει μόνο από χρονική άποψη) και εκφράζει το προτερόχρονο στο παρελθόν...
- equidem: επιρρηματικός προσδιορισμός της βεβαίωσης (ή τρόπου) στο ρήμα...
- quae...pertinerent: Δευτερεύουσα ονοματική αναφορική πρόταση, προσδιοριστική στο omnia. Εκφέρεται με υποτακτική, γιατί εκφράζει γεγονός δυνατό ή ενδεχόμενο (η υποτακτική δικαιολογείται επίσης γιατί η αναφορική πρόταση είναι στα πλαίσια πλαγίου λόγου: non destiti...sentire...facere omnia, quae...) χρόνου παρατατικού (pertinerent), και δηλώνει το σύγχρονο στο παρελθόν σε σχέση με το ρήμα της κύριας πρότασης.
- ad concordiam: εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού (σκόπιμη κατεύθυνση)...
- ut...cuperent: Δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση (στην κύρια πρόταση υπάρχει η δεικτική αντωνυμία tantus). Εισάγεται με το συμπερασματικό σύνδεσμο ut, εκφέρεται με υποτακτική παρατατικού (cuperent), γιατί εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου (invaserat: υπερσυντέλικος) και είναι επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στην προηγούμενη πρόταση...
- etsi...miserius: Δευτερεύουσα εναντιωματική πρόταση. Εισάγεται με τον εναντιωματικό σύνδεσμο etsi, εκφέρεται με οριστική παρατατικού (clamabam) και εκφράζει μια πραγματική κατάσταση παρά την οποία ισχύει το περιεχόμενο της κύριας πρότασης...
- bello/quam victoria: β' όροι σύγκρισης...
- in bellis: εμπρόθετος προσδιορισμός του χρονικού εντοπισμού...
- ferociores impotentioresque: κατηγορούμενα στο αντικείμενο victores
- ut necessitate esse cogantur: Δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση. Εισάγεται με το συμπερασματικό σύνδεσμο ut, εκφέρεται με υποτακτική ενεστώτα (cogantur), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (reddit) και είναι επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στην προηγούμενη πρόταση...
- necessitate: αφαιρετική του εσωτερικού αναγκαστικού αιτίου στο ρήμα cogantur
- etiamsi...sint: Δευτερεύουσα επιρρηματική παραχωρητική πρόταση. Εισάγεται με τον εναντιωματικό σύνδεσμο etiamsi, εκφέρεται με υποτακτική ενεστώτα (sint), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου [(reddit: οριστική ενεστώτα) εκφράζοντας έτσι το σύγχρονο στο παρόν] και εκφράζει μια υποθετική κατάσταση που, κι αν δεχτούμε ότι αληθεύει, δεν αναιρεί το περιεχόμενο της κύριας πρότασης...
- natura: αφαιρετική οργανική του τρόπου στο ρήμα sint
- bellorum: γενική υποκειμενική στο exitus (ονομαστική πληθυντικού)
- ut...fiant: Δευτερεύουσα επιρρηματική συμπερασματική πρόταση (στην κύρια πρόταση υπάρχει η δεικτική αντωνυμία tales). Εισάγεται με το συμπερασματικό σύνδεσμο ut, εκφέρεται με υποτακτική ενεστώτα (fiant), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (sunt: οριστική ενεστώτα) και είναι επιρρηματικός προσδιορισμός του αποτελέσματος στην προηγούμενη πρόταση.
- ut...iis: ό.π.
- quae velit victor: Δευτερεύουσα ονοματική αναφορική πρόταση, προσδιοριστική στο ea. Εκφέρεται με υποτακτική αντί οριστικής, λόγω έλξης με την προηγούμενη υποτακτική fiant, και εκφράζει πραγματικό γεγονός. Η υποτακτική είναι χρόνου ενεστώτα (σύγχρονο στο παρόν), ενώ η υποτακτική parta sit στην επόμενη πρόταση είναι χρόνου παρακειμένου (προτερόχρονο στο παρόν)...
- iis: αντικείμενο σε δοτική στο obsequantur
- auxilio: αφαιρετική οργανική που δηλώνει το μέσο+γενική υποκειμενική (quorum): για να δηλωθεί το όργανο ή το μέσο, όταν πρόκειται για πρόσωπο, χρησιμοποιείται ή α)η πρόθεση per+αιτιατική (per quos) ή β)οι αφαιρετικές opera, beneficio, auxilio + γενική του προσώπου (υποκειμενική)
Γραμματικές Παρατηρήσεις
- locus-i/loca-orum (ετερογενές: τόποι) ή loci-orum (=χωρία βιβλίου)
- aliqui-aliqua-aliquod: αόριστη επιθετική αντωνυμία. Η ουσιαστική: aliquis-aliquis [ή aliqua ή aliquae]-aliquid
- qui-qua(e)-quod: αόριστη επιθετική αντωνυμία. Η ουσιαστική: quis-quis [ή quae ή qua]-quid
- concordia-ae: κατά κανόνα δε σχηματίζει τύπους στον πληθυντικό, ως αφηρημένο ουσιαστικό
- miser-a-um/-ior/-rrimus, ferox-ox-ox/ferocior/ferocissimus, impotens-ns-ns/impotentior/impotentissimus.
- salvus-a-um, omnis-is-e, civilis-is-e: χωρίς παραθετικά· επίρρημα: civiliter, civilius, civilissime
- nihil: αόριστη ουσιαστική αντωνυμία (nihil, nullius rei, nulli rei, nihil, -, nulla re· χωρίς πληθυντκό· γραμματική, σελ. 48. Υπάρχει και τύπος nil. Ο Θεοφάνης Κακριδής στη Γραμματική του, σελ. 54, έχει και τον πληθυντικό: nullae res, nullarum rerum, nullis rebus, nullas res, -, nullis rebus)
- auxilium-ii-i=βοήθεια, auxilia-orum=επικουρικό στράτευμα· βλ. γραμμ. σελ. 27
Ασκήσεις
- ut veni ad urbem: Cum venissem ad urbem
Ερωτήσεις Πανελληνίων
- ut pugnare cuperent: Να αναγνωρίσετε το είδος των παραπάνω προτάσεων (μονάδες 2), τον τρόπο εισαγωγής τους (μονάδες 2) και να αιτιολογήσετε την έγκλιση και το χρόνο εκφοράς τους (μονάδες 4). Μονάδες 8 (2007EH)
- nihil esse bello civili miserius: Να διατυπώσετε το β' όρο σύγκρισης με διαφορετικό τρόπο. Μονάδες 3 (2007EH)
- ut pugnare cuperent: Να αναγνωρίσετε το είδος της παραπάνω πρότασης (μονάδα 1) και να δικαιολογήσετε την έγκλιση (μονάδες 2) και το χρόνο του ρήματος (μονάδες 2). Μονάδες 5 (2007O)
- (sed) tantus furor omnes invaserat: Να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική. Μονάδες 3 (2007O)
- sed nihil (est) miserius quam ipsa victoria: Στην παραπάνω πρόταση να βρείτε τον α' και β' όρο της σύγκρισης (μονάδα 1), να εκφέρετε με τον άλλο τρόπο το β' όρο (μονάδες 2) και να αιτιολογήσετε τον τρόπο εκφοράς (μονάδα 1). Μονάδες 4 (2007O)
- Equidem, ut veni ad urbem, non destiti omnia et sentire et dicere et facere, quae ad concordiam pertinerent; Να αναγνωρίσετε τις προτάσεις του αποσπάσματος και να αιτιολογήσετε το χρόνο και την έγκλιση εκφοράς της τελευταίας πρότασης (quae ad concordiam pertinerent;). Μονάδες 12 (2006EE)
- nihil miserius quam ipsa victoria: Να διατυπώσετε με διαφορετικό τρόπο τον β΄ όρο σύγκρισης. Μονάδες 5 (2005E)
- ut necessitate esse cogantur: Να αναγνωρίσετε τη δευτερεύουσα πρόταση και να αιτιολογήσετε τον τρόπο εισαγωγής και εκφοράς της.Μονάδες 5 (2002)
- nihil miserius quam ipsa victoria: Να διατυπώσετε με διαφορετικό τρόπο το β' όρο της σύγκρισης.Μονάδες 5
- Bellorum enim civilium exitus tales sunt semper, ut non solum ea fiant, quae velit victor: Να επαναδιατυπώσετε τις παραπάνω προτάσεις, αφού τις εξαρτήσετε από το: Cicero dixit. Μονάδες 9 (2002)