Μάθημα XLIV

Marcus Tullius Cicero, De amicitia, 52-53 (Με ελάχιστες αλλαγές)

Η ζωή των τυράννων

Στα χρόνια του Κικέρωνα η λέξη «τύραννος» (tyrannus) έχει πάψει πια να ορίζει το φορέα της συγκεκριμένης μορφής πολιτεύματος που συναντάμε στην Ελλάδα του 7ου, 6ου, και 5ου αιώνα π.Χ. Ο όρος χρησιμοποιείται σχεδόν ως συνώνυμο του rex (βλ. την εισ. στο μάθ. IX.), για να χαρακτηρίσει αυτόν που —σύμφωνα με την άποψη κάποιου— επιβουλεύεται τη δημοκρατία ή ασκεί την πολιτική εξουσία σε βάρος του λαού και χωρίς τον παραμικρό ηθικό φραγμό. Ο ίδιος ο Κικέρωνας χαρακτηρίζει ως «τυράννους» πολλούς σύγχρονους του πολιτικούς και αναγκάζεται να υπερασπίσει τον εαυτό του απέναντι στην ίδια κατηγορία.

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το έργο του Κικέρωνα «Για τη φιλία» (De amicitia), γραμμένο το 44 π.Χ. Στο χωρίο αυτό ο φιλόσοφος εξηγεί πως οι σχέσεις των τυράννων με το περιβάλλον τους είναι από τη φύση τους καταδικασμένες στην αμοιβαία καχυποψία, που αποκλείει τη δημιουργία δεσμών πραγματικής φιλίας.

Haec enim est tyrannorum vita nimirum, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla stabilis benevolentiae potest esse fiducia, omnia semper suspecta atque sollicita, nullus locus amicitiae. 53 Quis enim aut eum diligat, quem metuat, aut eum, a quo se metui putet? Coluntur tamen simulatione dumtaxat ad tempus. Quodsi forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur, quam fuerint inopes amicorum. Quod Tarquinium dixisse ferunt exulantem, tum se intellexisse, quos fidos amicos habuisset, quos infidos, cum iam neutris gratiam referre posset.

Haec est tyrannorum vita, in qua nulla fides, nulla caritas, nulla fiducia benevolentiae stabilis esse potest: tyrannis omnia semper suspecta atque sollicita sunt; nullus locus amicitiae eis est. Nescio enim quis* possit diligere eum, quem metuat, aut eum, a quo se metui putet. Coluntur tamen simulatione dumtaxat ad tempus. Quodsi forte, ut fit plerumque, ceciderunt, tum intellegitur quam* fuerint inopes amicorum. Hoc est quod Tarquinium dixisse ferunt exulantem: «Tum intellexi, quos* fidos amicos habuissem, quos* infidos, cum iam neutris gratiam referre poteram».

Αρχικοί χρόνοι

• -, possum-potui-/-posse, δύναμαι, μπορώ
• 3, suspicio-suspexi-suspectum-suspicere, βλέπω, υποπτεύομαι
• 4, nescio-nescivi (-ii)-nescitum-nescire, αγνοώ (προστακτική: nescito-nescitote μόνο, όπως και το scio)
• 3, diligo-dilexi-dilectum-diligere, αγαπώ
• 3, metuo-metui-metutum-metuere, φοβάμαι
• 1, puto, νομίζω, θεωρώ
• 3, colo-colui-cultum-colere, καλλιεργώ, κατοικώ
• 3, fio-factus sum-fieri, γίνομαι, 16, (παθητικό του facio)· βλ. γραμματική σελ. 91-92. [παθητικό: interfio & interficior]
• 3, cado-cecidi-casum-cadere, πέφτω
• 3, intellego-intellexi-intellectum-intellegere, καταλαβαίνω
• 3, dico-dixi-dictum-dicere, λέγω (προστακτική dic)
• 3, fero-tuli-latum-ferre, φέρνω (προστακτική fer)
• 1, ex(s)ulo, είμαι εξόριστος
• 2, habeo-habui-habitum-habere, έχω, θεωρώ
• 3, refero-rettŭli (& retuli), rĕlātum (& rellatum), rĕferre, παραδίδω

Συντακτικές Παρατηρήσεις

• Haec: Υρ/vita: κτγΥρ (ή το αντίθετο)
• tyrannorum: γεν. υποκ. (tyranni vivunt)
• in qua...potest: Δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, προσδιοριστική στο vita. Εκφέρεται με οριστική και εκφράζει πραγματικό γεγονός...
• fides, caritas, fiducia: υποκείμενα στο ρήμα (potest) και στο απαρέμφατο esse [Το ρήμα δεν μπορεί να είναι απρόσωπο, γιατί τότε τα υποκείμενα του απαρεμφάτου θα ήταν σε αιτιατική]
• benevolentiae: γενική αντικειμενική στα fides/caritas/fiducia
• stabilis (γεν.): επιθετικός προσδιορισμός στο benevolentiae
• tyrannis: δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου ή του ποιητικού αιτίου στα suspecta (atque solicita sunt) (παθητικής διάθεσης συντελεσμένου χρόνου)· ίσως και του κρίνοντος προσώπου
• amicitiae: δοτική κατηγορηματική του σκοπού στο ρήμα est
• eis: δοτική προσωπική κτητική στο ρήμα est
• quis...eum aut eum: Δευτερεύουσα απλή πλάγια ερωτηματική πρόταση μερικής αγνοίας, αντικείμενο στο nescio. Εισάγεται με την ερωτηματική αντωνυμία quis, εκφέρεται με υποτακτική [γιατί θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης] ενεστώτα (possit), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (nescio), και εκφράζει το σύγχρονο στο παρόν σε σχέση με το ρήμα της κύριας πρότασης
• quem metuat: Δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, προσδιοριστική στο eum. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία quem, εκφέρεται με υποτακτική ενεστώτα (metuat), γιατί ο λόγος είναι πλάγιος· δηλώνει το σύγχρονο στο παρόν, γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (nescio...quis possit)
• a quo...putet: ό.π.
• a quo: ποιητικό αίτιο στο παθητικής διάθεσης απαρέμφατο metui
• se: υποκείμενο του απαρεμφάτου metui· πρόκειται για ταυτοπροσωπία (έμμση αυτοπάθεια)
• simulatione: αφαιρετική οργανική που εκφράζει τον τρόπο στο ρήμα coluntur
• dumtaxat: επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού...
• ad tempus: εμπρόθετος προσδιορισμός σε θέση επιρρηματικού προσδιορισμού του χρόνου στο ρήμα coluntur
• quodsi forte ceciderunt: Δευτερεύουσα επιρρηματική υποθετική πρόταση. Εισάγεται με τον υποθετικό σύνδεσμο quodsi, εκφέρεται στην υπόθεση με οριστική παρακειμένου (ceciderunt: φανερώνει το προτερόχρονο σε σχέση με το ρήμα της απόδοσης) και στην απόδοση με οριστική ενεστώτα (intellegitur) και εκφράζει υπόθεση ανοιχτή, δηλαδή χωρίς να δηλώνεται αν αληθεύει ή όχι· ως επιρρηματικός προσδιορισμός της προϋπόθεσης...
• ut fit plerumque: δευτερεύουσα απλή παραβολική πρόταση. Εισάγεται με το σύνδεσμο ut, εκφέρεται με οριστική, επειδή η σύγκριση αφορά δυο πράξεις που θεωρούνται ως αντικειμενική πραγματικότητα· επέχει τη συντακτική θέση β' όρου σύγκρισης...
• plerumque: επιρρηματικός προσδιορισμός που δηλώνει ποσό (ή χρόνο)
• quam...amicorum: Δευτερεύουσα απλή πλάγια ερωτηματική πρόταση μερικής αγνοίας, υποκείμενο στο intellegitur. Εισάγεται με το ερωτηματικό επίρρημα quam, εκφέρεται με υποτακτική [γιατί θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης] παρακειμένου (fuerint), γιατί εξαρτάται από ρήμα αρκτικού χρόνου (intellegitur), και εκφράζει το προτερόχρονο στο παρόν σε σχέση με το ρήμα της κύριας πρότασης
• quam: επιρρηματικός προσδιορισμός του ποσού, επιτείνει τη σημασία του επιθέτου inopes
• amicorum: γενική ως συμπλήρωμα του επιθέτου inopes (γενική αντικειμενική)
• quod...exulantem: Δευτερεύουσα αναφορική πρόταση, κατηγορούμενο στο hoc μέσω του συνδετικού ρήματος est. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία quod, εκφέρεται με οριστική ενεστώτα (ferunt) και εκφράζει κάτι το πραγματικό
• exulantem: χρονική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο Tarquinium του απαρεμφάτου dixisse (=ειδικό απαρέμφατο, αντικείμενο του ρήματος ferunt)
• quos...infidos: Δευτερεύουσα απλή πλάγια ερωτηματική πρόταση μερικής αγνοίας, αντικείμενο στο intellexi. Εισάγεται με την ερωτηματική αντωνυμία quos, εκφέρεται με υποτακτική [γιατί θεωρείται ότι η εξάρτηση δίνει υποκειμενική χροιά στο περιεχόμενο της πρότασης] υπερσυντελίκου (habuissem), γιατί εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου (intellexi: ιστορικός παρακείμενος), και εκφράζει το προτερόχρονο στο παρελθόν σε σχέση με το ρήμα της κύριας πρότασης
• quos, quos: αντικείμενα στο ρήμα habuissem
• amicos: κατηγορούμενο του αντικειμένου quos του ρήματος habuissem
• cum...poteram: Δευτερεύουσα επιρρηματική χρονική πρόταση, ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου στην κύρια πρόταση. Εισάγεται με το (καθαρά) χρονικό σύνδεσμο cum, εκφέρεται με οριστική (γιατί μας ενδιαφέρει μόνο από χρονική άποψη) παρατατικού (poteram) και εκφράζει κάτι το πραγματικό. Η οριστική χρησιμοποιείται, γιατί η δευτερεύουσα πρόταση θεωρείται ως ανεξάρτητη από τον πλάγιο λόγο...

Γραμματικές Παρατηρήσεις

• vita-ae: απαντούν και τύποι του πληθυντικού: vitas
• nullus-a-um: αντωνυμικό επίθετο ή αόριστη επιθετική αντωνυμία
• fides-ei, caritas-tatis (απαντά και πληθυντικός caritates, Cic. Off. 1, 17, 57), fiducia-ae, benevolentia-ae: singularia tantum κατά κανόνα, ως αφηρημένα ουσιαστικα
• stabilis-is-e/-ior/-issimus, sollicitus-a-um/-ior/-issimus
• locus-i/loca-orum (ετερογενές: τόποι) ή loci-orum (=χωρία βιβλίου)
• amicitia-ae· απαντούν και οι τύποι γεν. εν. amicitiāï (Lucr. 3, 83) & αιτ. amicitiem (Lucr. 5, 1019)· έχει κανονικά πληθυντικό: amicitias (Tac. A. 5, 2)
• fors (ονομαστική), forte (αφαιρετική): defectivum casibus (ελλειπτικό ως προς τις πτώσεις)· εδώ χρησιμοποιείται ως επίρρημα
• inops-opis, (-ior-ius/-issimus-a-um) (βλ. γραμμ. σελ. 33, γεν. πληθ.: inopum) [παραθετικά δανείζεται και από το συνώνυμο egens-ns-ns (ενδεής): egentior-ior-ius, egentissimus-a-um: Ερ. Σκάσσης, Γραμματική, σελ. 169]
• fidus-a-um/-ior-ior-ius/-issimus-a-um
• infidus-a-um: επίθετο χωρίς παραθετικά
• neuter-tra-trum: αντωνυμικό επίθετο ή αόριστη επιθετική αντωνυμία

Ερωτήσεις

• quis possit diligere eum, quem metuat, aut eum: Να τραπεί ο πλάγιος λόγος σε ευθύ: quis possit (δυνητική υποτακτική) diligere eum, quem metuat (υποτακτική λόγω έλξης), aut eum
• quam fuerint inopes amicorum: Να τραπεί ο πλάγιος λόγος σε ευθύ: Quam inopes amicorum fuerunt! (Επιφωνηματική κύρια πρόταση)
• exulantem: Να αναπτυχθεί η μετοχή σε πρόταση: Dum exulat (Συνεχιζόμενη πράξη [χρονική πρόταση] στη διάρκεια της οποίας συμβαίνει μια άλλη πράξη [κύρια πρόταση])

Ερωτήσεις Πανελληνίων

• quis possit diligere eum: να αναγνωρίσετε το είδος της παραπάνω πρότασης (μονάδα 1), τη συντακτική της λειτουργία (μονάδα 1), τον τρόπο εισαγωγής της (μονάδα 1) και να αιτιολογήσετε την έγκλιση και τον χρόνο εκφοράς της (μονάδες 2). Μονάδες 5 (2009 ΕΕ)
• quam fuerint inopes amicorum / quod tonsoris praeripuisset officium: Να αναγνωρίσετε το είδος των παραπάνω προτάσεων (μονάδες 2) και να αιτιολογήσετε την έγκλιση και το χρόνο του ρήματος της καθεμιάς (μονάδες 4). Μονάδες 6 (2006)
• Quodsi forte ceciderunt, tum intellegitur: Να αναγνωρίσετε το είδος του υποθετικού λόγου και να τον διατυπώσετε έτσι, ώστε να εκφράζει υπόθεση αντίθετη του πραγματικού για το παρόν. Μονάδες 6 (2006)
• Nullus locus amicitiae eis est: Να ξαναγράψετε την πρόταση, αφού την εξαρτήσετε από τη φράση Cicero dicit. Μονάδες 3 (2006)