H «εσωτερική πατριδογνωσία» της Δημουλά

Γ. Παπακώστας, εφ. Καθημερινή, 10/7/2005

Το υλικό της νέας της ποιητικής συλλογής συνίσταται κυρίως από όνειρα, μνήμες, συναισθήματα και εμπειρίες

Κική Δημουλά, Χλόη θερμοκηπίου, εκδ. Ίκαρος, 2005

Αναδίφηση αλλά και κατάκτηση μιας «εσωτερικής πατριδογνωσίας» θα μπορούσε να θεωρηθεί η νέα συλλογή της Κικής Δημουλά, «Χλόη θερμοκηπίου». Εσωτερικής, γιατί όλο το παιχνίδι της γραφής, με τις στοχεύσεις, τις επιτεύξεις και τις διαψεύσεις του αποσκοπεί στο να αποτυπώσει την επαφή του ποιητικού υποκειμένου με το υλικό της ύπαρξής του· υλικό, που συνίσταται κυρίως από όνειρα, μνήμες, συναισθήματα και εμπειρίες και λιγότερο από μελλοντικές ενατενίσεις. Το υλικό αυτό, κατά τη διαδικασία της καταγραφής του, επιμερισμένο και καταγεγραμμένο με ακρίβεια από την ποιήτρια, αναβιβάζεται κάθετα αλλά και οριζόντια προς την υπέρβαση. Τα όνειρα, οι μνήμες, τα συναισθήματα αναλύονται στις παραμικρές τους διαστάσεις, είτε αυτές αφορούν στην επαφή με τον εξωτερικό κόσμο είτε στην εσωτερική ανακύκλωσή τους, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα την υπερτροφία και τη διαστολή τους: ο ποιητικός λόγος διαστέλλει το αντικείμενό του, ακόμη και την πιο φευγαλέα χειρονομία ή πεζή πράξη της καθημερινότητας, δίνοντάς της μια διάρκεια ικανή να αποτυπώσει τις παραμικρότερες διακυμάνσεις της ως εμπειρίας, εξωτερικής και εσωτερικής.

Γνωμικό ύφος

Τα μέσα αυτού του λόγου είναι γνωστά και από την προηγούμενη ποιητική κατάθεση της ποιήτριας. Οι ζευγματικές αντιθέσεις, κάποτε εναλλασσόμενες με την αντιστροφή και το οξύμωρο, δεν μαρτυρούν μόνο την εκφραστική επιδεξιότητα του γράφοντος και τον επιτυχημένα χειραγωγούμενο αιφνιδιασμό του αναγνώστη. Ο νοηματικός τους αντίκτυπος είναι εμβληματικός για τη συγκεκριμένη ποίηση, καθώς η πυκνή τους χρήση προδίδει στις περισσότερες περιπτώσεις την προσπάθεια μιας άρσης τους ή, τουλάχιστον, θέτει τις βάσεις μιας –νομοτελειακής κατά τα άλλα– συνύπαρξής τους. Νομοτελειακής, γιατί πρόκειται για γραφή που δεν αποτυπώνει την επιφάνεια των φαινομένων, αλλά αναδιφά και αρθρώνει τις παράδοξες αλλά υποβόσκουσες ανταποκρίσεις τους. Που καταλήγει από την ειδική περίπτωση στην αποφθευγματική διαπίστωση, μια αναγωγική θα λέγαμε τακτική, ενταγμένη σε μια βιοσοφική βάση, όπου «το γνωμικό ύφος με την πυκνότητα και την πολυμορφία των λεκτικών του διατυπώσεων» γίνεται μια από τις σταθερές της συλλογής.

Τέτοιες κυρίαρχες και, κλασικές στην υπαρξιακή τους σύσταση, νοηματικές αντιθέσεις, όπως η ζωή και ο θάνατος, οι νεκροί και οι ζώντες, δέχονται σχετικιστικά και υπονομευτικά βέλη, καθώς υπάρχει η ζωοποιός μνήμη (εξ ου και ο διάλογος με τους νεκρούς) και, καθώς, απειλητικά, αλλά συνάμα και λυτρωτικά, αναδύεται μια πλευρά της ύλης και της ζωής ως οφθαλμαπάτης.

Από γλωσσική άποψη παρατηρείται ευρεία χρήση λόγιων λέξεων και καταλήξεων σε όλο το φάσμα της έκφρασης, κυρίως στα επιρρήματα, αλλά και στα επίθετα και ουσιαστικά. Η χρήση του λόγιου στοιχείου σε συνδυασμό με τη χρήση λέξεων της καθημερινότητας, ιδιαίτερα όταν συνυπάρχουν στην ίδια συντακτική ακολουθία, προκαλεί ενδιαφέρουσες υφολογικές αντιθέσεις:

«Από το στρες που προσκαλεί η γενναιότης»

ή «Σε παραπλήσια άνετη προθυμία

θ’ αποκοιμιόμουν γέρνοντας

πλάι και κολλητά

στο μη αντιληπτόν»

ή «πίνω περιπατητικόν φραπέ».

Διακείμενα

Ένα άλλο βασικό συστατικό στοιχείο της αισθαντικής όσο και στοχαστικής ποιητικής της εν λόγω συλλογής είναι η ύπαρξη διακειμένων, λιγότερο λόγιων και βιβλιακών (όπως στο ποίημα, «Εφόδιο τα τραύματα», με το καβαφικό διακείμενο που παραπέμπει ευθέως στο ποίημα «Απιστία» του Αλεξανδρινού) και περισσότερο κοινωνιόλεκτων, δηλαδή στερεότυπων συνδυασμών λέξεων ή αυτούσιων φράσεων δανεισμένων από το υλικό του λαϊκού λόγου και της πεζής καθημερινότητας στις αναγνωρίσιμες πτυχές της, όπως η διαφήμιση, ο καταναλωτισμός, η εμπορευματοποίηση: «Ανακινήστε καλά προ της χρήσεως», «εσωκλείονται οδηγίες, προστιθέμενη αξία», «Ασκήσεις για να χάσετε τα περιττά κιλά σε σύντομο χρονικό διάστημα», «Επισκευαστικά δάνεια», «επιταγές ακάλυπτων ονείρων, μακράς διαρκείας όνειρα».

Τα κοινωνικά αυτά διακείμενα, άλλοτε αυτούσια και ενταγμένα στο πλαίσιο (συχνά υπονομευτικό για τα ίδια) της ποιητικής στόχευσης, άλλοτε με μεταλλαγμένη –με σημαίνοντα τρόπο– τη μορφολογία τους, είναι εκεί για να σημειώνουν, όχι δίχως κάποια υπόγεια ειρωνεία, ένα διάλογο του ποιητικού υποκειμένου με την εποχή μας, ίσως ως σπάνια αναφορικά σημεία γεφύρωσης με τον έξω κόσμο. Έτσι, το εξωτερικό, το ρεαλιστικό και το συλλογικά κωδικοποιημένο «ιδιωτικοποιείται», επενδύεται ή παρασύρεται στα ενδότερα μιας ψυχικής ή μνημονικής καταβύθισης, όπου τα κοινωνικά σημαίνοντα αλλάζουν περιεχόμενο και αναβαπτίζονται, σε σημείο υπέρβασης, σε μια νέα ύλη, σημαδεμένη από το υποκειμενικό της βάρος.

«Ενώπιος ενωπίω»

Ένα από τα βασικά μέσα του διαλόγου που εγκαθιστά η ποιήτρια με τον εσωτερικό της κόσμο είναι η πολύ συχνή καταφυγή στην υποστασιοποίηση του αφηρημένου νοητικού και ψυχικού υλικού. Το όνειρο, η θλίψη, η μνήμη αποκτούν πρόσωπο, γίνονται ένας «ενώπιος ενωπίω» που επιτρέπει την απευθείας αναμέτρηση. Πάνω σ’ αυτήν την αναμέτρηση, όπου γεννιούνται προκλητικά ερωτήματα και όπου παραμονεύει η διάψευση ή η τελική δικαίωση, οικοδομείται ο ποιητικός λόγος, που αποκτώντας διαλογική μορφή, αγγίζει καλύτερα και πρισματικότερα τα βασικά προβλήματα της ύπαρξης: την αμφιβολία και τη βεβαιότητα, το ευάλωτο και τη μεταφυσική προβολή του, καθώς και τον χρόνο, στις βασικές του, στην εν λόγω ποίηση, συνιστώσες: τη φθορά, τη μνήμη, τη στιγμή και τη διάρκεια, οι οποίες αντιμάχονται και αλληλοεπικαλύπτονται.

Άλλη αξιοσημείωτη συνιστώσα της συλλογής: η διάθεση μιας ποίησης ποιητικής. Σε χαρακτηριστικά ποιήματα αυτής της κατηγορίας, όπως, «Η αγριοφωνάρα» και «Η επώδυνη αποκάλυψη», η ποίηση αποκτά οντολογική υπόσταση, εκμαιεύονται οι διδαχές της και αποκαλύπτεται σε όλη της τη δίνη και την αστάθεια η πάλη με τα όρια της γραφής, εκεί που αναμετράται με τη λευκή σελίδα. «Η πιο στέρεη μέθοδος», όπως υπαγορεύεται, είναι τελικά η εφεύρεση, δηλαδή η φαντασία, γιατί οι κάτοικοι των ποιημάτων, «οι επιβάτες τους» αν και υποκρίνονται ότι «δεν είναι μέσα», τελικά είναι μέσα στο όχημα που λέγεται ποίηση και το μαρτύριο της ποιητικής αμφιβολίας αχνά διαλύεται για να καταλήξει –όχι αβασάνιστα– στην ποιητική διαβεβαίωση. Ένας από τους λόγους της τελικής δικαίωσης αυτής της γραφής από τον αναγνώστη είναι η πρωτογενής επαφή του ποιητικού υποκειμένου, η μη διαμεσολαβημένη, δηλαδή, σχέση του με τα πράγματα του κόσμου (εσωτερικού και εξωτερικού)· εντοπίζεται, δηλαδή, σ’ αυτό το «άνευ» (που προβάλλεται στο πρώτο κιόλας ποίημα της συλλογής), το οποίο όχι μόνο δεν έχει στερητική σημασία, αλλά γέμει ουσίας, καθώς γίνεται η «μέθοδος ευρύτερης μαθήσεως», στην οποία και θητεύει με επιτυχία, χρόνια τώρα, η Δημουλά.