Όταν σαλπάρισε ο «Μέγας Ανατολικός»

Γκιώνης Δημήτρης, εφ. Ελευθεροτυπία, 4/12/2010

Είκοσι χρόνια από την έκδοση του ερωτογραφήματος του Ανδρέα Εμπειρίκου

«Από τα λίγα πολύτομα βιβλία που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια, είναι ο «Μέγας Ανατολικός» του Ανδρέα Εμπειρίκου -και τους οχτώ τόμους- επειδή συμβαίνει να είμαι και λάτρης της καθαρεύουσας», έλεγα τις προάλλες στον Παντελή Μπουκάλα. «Τι να πω εγώ που, ως διορθωτής, το διάβασα τρεις φορές!», αντέτεινε ο γνωστός, εκτός από δημοσιογράφος και ποιητής, και ως βασικός διορθωτής των εκδόσεων «Αγρα», που εξέδωσε το εν λόγω βιβλίο.

Πραγματικός άθλος, αφού οι οχτώ τόμοι κάνουν συνολικά 2.114 σελίδες, συν 40 το Επίμετρο και τα Επιλεγόμενα του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που είχε τη φιλολογική επιμέλεια - άλλος άθλος.

Ο «Μέγας Ανατολικός» κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1990, παραμονές Χριστουγέννων. Ηγουν πριν από είκοσι ακριβώς χρόνια - δεκαπέντε μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου (1901-1975). Η δε έκδοσή του αποτέλεσε έκπληξη καθώς εμφάνιζε μια άλλη, άγνωστη στο αναγνωστικό κοινό, πτυχή του ποιητή της «Υψικαμίνου» και της «Ενδοχώρας» - του χαρακτηριζόμενου ως κύριου εισηγητή του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα.

Ανάμικτες αντιδράσεις

Η κυκλοφορία του υπήρξε αναμφισβήτητα το σημαντικότερο λογοτεχνικό γεγονός της χρονιάς και καλύφθηκε αρκούντως όχι μόνο από τα ελληνικά αλλά και τα διεθνή ΜΜΕ, προκαλώντας ανάμικτα αισθήματα σε επαΐοντες και απλό αναγνωστικό κοινό. «Σε χρόνο ρεκόρ 10 ημερών εξαντλήθηκαν οι 11.000 τόμοι της α' έκδοσης και όσοι δεν το έχουν στα χέρια τους σπεύδουν να το δανειστούν ή να το διαβάσουν από κοινού με φίλους ή γνωστούς», γράφει η Μικέλα Χαρτουλάρη («Τα Νέα», 21 Ιανουαρίου 1991). Επρόκειτο για τους δύο πρώτους τόμους - η έκδοση ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 1992.

«Το βιβλίο δίχασε την κριτική», αναφέρεται στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (εκδ. «Πατάκη»), στο λήμμα για τον Εμπειρίκο. «Κατά τους υποστηρικτές του ο ποιητής προσπαθεί να αποδεσμεύσει το ερωτικό ένστικτο και να το αποκαθάρει από ιδεολογικές προσχώσεις, στηριγμένες στην ψυχαναλυτική παιδεία του. Πολλοί, πάντως, υποστήριξαν πως ο ισχνός κατά τα άλλα μύθος και η επαναλαμβανόμενη πλοκή της όλης ιστορίας αγγίζουν κάποτε τα όρια της πορνογραφίας».

Ο «Μέγας Ανατολικός» άρχισε να γράφεται το 1945, για να ολοκληρωθεί, έπειτα από αλλεπάλληλες γραφές, το 1970. Πρώτοι αναγνώστες -αποσπασμάτων- φίλοι και ομότεχνοι του Εμπειρίκου, μεταξύ των οποίων ο Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος αποφαίνεται στο βιβλίο δοκιμίων του «Εν λευκώ» (εκδ. «Ικαρος»): «Ο "Μέγας Ανατολικός" ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».

«Κιβωτός ακολασίας»

Το βιβλίο έχει θέμα το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεάνιου «Ανατολικός» από την Αγγλία στην Αμερική, από την 21η Μαΐου ώς την 1η Ιουνίου 1867 - και ως προς αυτό παρουσιάζει κοινά με το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν «Πλωτή πολιτεία». Από εκεί κι έπειτα είναι Εμπειρίκος. «Επί δέκα ημέρες, μέσα σ' αυτή την "κιβωτό της ακολασίας", επιβάτες και πλήρωμα διαβιούν εν οχεία, σαν χέλια στον καιρό των ερώτων τους, επιδίδονται στην ικανοποίηση πάσης επιθυμία και φαντασίωσης», γράφει ο Κώστας Σταματίου («Τα Νέα», 5 Ιανουαρίου 1991). Και καταλήγει: «...φαίνεται πως ο ποιητής έχτισε με τη φαντασία του ένα τεράστιο οργασμικό παραμύθι, σύμβολο της ζητούμενης εν ηδοναίς βίωσης του, περισσότερο ή λιγότερο σύντομου, ταξιδιού που είναι η Ζωή».

Αρνητικές ώς καταγγελτικές οι εκτιμήσεις άλλων κριτικών και λογίων. Ενδεικτικά:

Κατά τον ημέτερο Ευγένιο Αρανίτση: «Οπωσδήποτε, ο "Ανατολικός", αν τον δούμε αυστηρά σαν μυθιστόρημα, είναι ένα έργο αφελές και μονότονο». Και πιο κάτω, αφού εκτιμά ότι «δεν πρόκειται για έργο τέχνης»: «Παρά τις αχαλίνωτες ερωτικές περιπτύξεις, στην καρδιά της δράσης βασιλεύει η απόλυτη μοναξιά. Δεν υπάρχει ούτε ένας αληθινός άνθρωπος στο βιβλίο του Εμπειρίκου» («Ε», 9 Ιανουαρίου 1991).

«...θα έλεγα ότι με εξόργισε και από ένα σημείο και ύστερα, μου δημιούργησε αφόρητη πλήξη», δηλώνει ο Δημήτρης Μαρωνίτης («Τα Νέα», 21 Ιανουαρίου 1991). Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς εκδηλώνει τη φρίκη του και απορεί «πώς ο Ελύτης ανέχθηκε τόσα χρόνια να ακούει τον Εμπειρίκο να του διαβάζει αποσπάσματα!», ενώ κατά τον Παύλο Μάτεσι, ο κόσμος το αγοράζει «επειδή επιθυμεί να καταναλώνει πορνό με άλλοθι» (και οι δυο σε ρεπορτάζ της Σταυρούλας Παπασπύρου - «Αυγή», 13 Ιανουαρίου 1991).

Απομένει το ερώτημα γιατί ο ποιητής δεν το εξέδωσε όσο ζούσε. Ο Σταματίου φιλοξενεί μια λακωνική αναφορά του Εμπειρίκου, τον Μάρτιο του 1967: «Πολλά κείμενά μου δεν έχουν εκδοθεί. Λόγω αθυροστομίας. Ενοχλούνται τα καλώς κείμενα ώτα».

Δεν έλειψαν και αυτοί που υποστήριξαν ότι πρέπει να επέμβει εισαγγελέας. Κάτι τελικά που έγινε δώδεκα χρόνια αργότερα (2002), όταν ο υπεύθυνος της «Ανδριώτικης Εβδομάδας» (τοπικής εφημερίδας του νησιού του ποιητή) καταδικάστηκε, έπειτα από μήνυση πρώην αντιδημάρχου της Ανδρου, σε φυλάκιση τριών μηνών, για παράβαση του νόμου «περί ασέμνου», επειδή δημοσίευσε αποσπάσματα από το βιβλίο!