Ο ερωτογράφος Ανδρέας Εμπειρίκος

Μικέλα Χαρτουλάρη, εφ. Τα Νέα, 10/12/2011

Αααα!... Ααααα!… Αααχ!

Ηδυπαθείς αναφωνήσεις, θελξικάρδιες εκτοξεύσεις, χαριτωμένες λαγνουργίες, ιλιγγιώδεις οργασμοί, σφοδροί έρωτες, αμοιβαίοι αυνανισμοί: όλα επιτρέπονται και όλα δοκιμάζονται πάνω στο υπερωκεάνιο «Μέγας Ανατολικός», αλλά ποτέ με πόνο, ποτέ με καταναγκασμό, όπως στα έργα του Ντε Σαντ. Και όλοι οι επιβάτες συμμετέχουν σ' αυτόν τον οργιαστικό χορό που λειτουργεί ως μυητικό και καθαρτήριο ταξίδι προς τη Νέα Γη και τη νέα ζωή. Φιλήδονοι κορασίδες, αγγελικές παιδίσκες, ασπαίρουσες μαθήτριες, έγκαυλοι πεοφόροι, άνθρωποι ισχυράς ερωτικής κράσεως, ένας άγγλος ευπατρίδης και ένας εξόριστος ρώσος επαναστάτης, ένας γάλλος ζωγράφος, ένας τσέχος βιολιστής, ένας ζάπλουτος αμερικανός, μια ομοφυλόφιλη διδασκάλισσα, μια καμαριέρα, μια αγγλίδα ηθοποιός, αλλά και ο Ιούλιος Βερν - όλοι συνταξιδεύουν και συνευρίσκονται ποικιλοτρόπως. Μαζί και η αγαπημένη του συγγραφέα και μετέπειτα γυναίκα του, η Βιβίκα Ζήση με το προσωπείο είτε της κόμισσας Παολίνας Κρινέλι είτε της 13χρονης ελληνίδας Ειρήνης. Και φυσικά ο ίδιος ο Ανδρέας Εμπειρίκος που κρύβεται πίσω από διάφορες περσόνες στο μυθιστόρημα, πίσω λ.χ. από τον σκώτο συγγραφέα ΜακΓκρέγκορ, αλλά πρώτα πρώτα πίσω από τον Ανδρέα Σπερχή που «ησχολείτο με την λογοτεχνίαν και ιδίως με την ποίησιν, γράφων ο ίδιος κατά τρόπον πρωτότυπον και εντελώς προσωπικόν».

Από τα πιο γοητευτικά χαρακτηριστικά του «Μεγάλου Ανατολικού» είναι η παρουσία του Εμπειρίκου ως ήρωα του μυθιστορήματός του και ο διάλογός του με άλλους έλληνες ή ευρωπαίους συγγραφείς, και με άλλα έργα ερωτικής ή μη λογοτεχνίας. Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης στην εισαγωγή του αναδεικνύει αυτήν τη μεταμοντέρνα διάσταση του «Μεγάλου Ανατολικού», τονίζοντας ότι το έργο αυτό αποτελεί ένα από τα ανώτερα δείγματα διακειμενικότητας στην ελληνική λογοτεχνία. Οι κεντρικοί χαρακτήρες του μυθιστορήματος μπορεί να διαβάζουν άλλος την «Ιστορία του ελληνικού έθνους» του Παπαρρηγόπουλου, άλλος τη «Ζυστίν» του Σαντ, όμως καμιά φορά διαβάζουν για τον αναγνώστη ολόκληρα αποσπάσματα βιβλίων, όπως λ.χ. από τα «Απομνημονεύματα» του Καζανόβα. Ο Ιούλιος Βερν μάλιστα, εμφανίζεται να συλλαμβάνει πάνω στον Μεγάλο Ανατολικό την ιδέα του μυθιστορήματός του «Η πλωτή πόλη» και να αρχίζει να το γράφει με αυτόν ως πρότυπο. «Έτσι», σημειώνει ο Γιατρομανωλάκης, «παράγεται ένα λογοτεχνικό παίγνιο όπου ο αρχικός συγγραφέας γίνεται ήρωας του δημιουργήματος που προκύπτει από το έργο του»!

… και η παρέμβαση του Γιώργη Γιατρομανωλάκη

Όταν πρωτοκυκλοφόρησε ο «Μέγας Ανατολικός», προσωπικότητες όπως ο Οδυσσέας Ελύτης ή ο Τάκης Χορν δήλωσαν γοητευμένοι, ο Γ. Π. Σαββίδης δήλωσε απογοητευμένος, αλλά το περιοδικό «Πολιτικά Θέματα» μίλησε για «διεστραμμένη χυδαιογραφία». Το μυθιστόρημα προκάλεσε μεγάλη πολεμική με τα ερωτικά του δρώμενα, ωστόσο κανείς δεν επιχείρησε να το στείλει στα δικαστήρια. Σήμερα, κάτι τέτοιο δεν είναι αυτονόητο, λέει ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης. «Διότι το φιλελεύθερο πνεύμα της δεκαετίας του 1990 έχει γίνει θολός αέρας, αποπνικτικός και μολυσμένος, και έχει ανατείλει μια εποχή νεοσυντηρητισμού. Διότι ο "Μέγας Ανατολικός" υπερασπίζεται την ουτοπία και η Κρίση την αντιμάχεται. Διότι το πνεύμα του συγκρούεται με τις βασικές αρχές του νεοελληνικού αστισμού όπως αυτές εκφράζονται στο σύνθημα Πατρίς - Θρησκεία - Οικογένεια». Ίσως γι' αυτό ακριβώς να είναι σημαντικό που ξαναμπαίνει στο πέλαγος των ηδονών και των κινδύνων, «με μια καινούργια αρματωσιά».

Κερδίζει άραγε ή χάνει ο «Μέγας Ανατολικός» με τη συρρίκνωσή του στο «Ανθολόγιο»; «Κατ' αρχήν η μία έκδοση δεν καταργεί την άλλη. Πιστεύω ωστόσο πως με τη μορφή του "Ανθολόγιου", ο "Μέγας Ανατολικός" θα κερδίσει καινούργιους αναγνώστες από τη νέα γενιά που ζει σε πιο γρήγορους ρυθμούς. Επίσης, πως θα πάρει τη ρεβάνς του από όλους εκείνους που τον έκριναν ως ανιαρό, ενώ δεν είχαν διαβάσει παρά μονάχα τους δύο πρώτους τόμους».

Μήπως όμως παράλληλα έχει «στρογγυλέψει» από ηθικολογική άποψη, εφόσον κόπηκαν τόσες περιγραφές σκανδαλιστικών σκηνών; «Σε καμία περίπτωση δεν έχει προδοθεί η βούληση του συγγραφέα. Αντίθετα θα έλεγα ότι αναδεικνύεται καλύτερα η εξαιρετική πρόζα του, η μεταμοντέρνα λογοτεχνική του πρόταση, το πνεύμα του, καθώς και η εξέλιξη της δράσης με την ωρίμανση της έφηβης Ειρήνης και τη στροφή προς αυτήν του ποιητή Ανδρέα Σπερχή, ο οποίος εγκαταλείπει τις παλιές ερωτικές εμμονές του. Στο "Ανθολόγιο" διατηρήθηκε όλη η ποικιλία των λαγνουργιών που περιγράφει ο Εμπειρίκος ακόμη και εκείνες με το μολοσσό Μπομπ, έχουν περιοριστεί όμως οι αλλεπάλληλες επαναλήψεις, έχουν μειωθεί τα παιδοφιλικά επεισόδια, έχουν αφαιρεθεί τα αποσπάσματα από γαλλικά ή αγγλικά ερωτογραφήματα εποχής. Τα βασικά κεφάλαια κρατήθηκαν αυτούσια με την αρίθμηση του πρωτότυπου, και μεταξύ τους υπάρχουν συνδετικές περιλήψεις που επιτρέπουν στον αναγνώστη να παρακολουθεί τα πάντα όπως τα σχεδίασε ο Εμπειρίκος. Ειδικότερα στην "καρδιά" του "Μεγάλου Ανατολικού" παρουσιάζει την ουτοπική αντίληψή του για μια Νέα Παγκόσμια Συμπολιτεία απ' όπου ο Χριστιανισμός θα έχει εκριζωθεί, οι τάξεις και ο γάμος θα έχουν καταργηθεί, τα παιδιά θα παίρνουν ερωτικά μαθήματα στα Ιμερολύκεια και η υδρόγειος θα είναι χωρισμένη σε περιοχές προόδου και περιοχές παραδείσου…»

Γιατί όμως εκδίδεται σήμερα το «Ανθολόγιο»; «Διότι τα λογοτεχνικά κείμενα πρέπει να επαναξιολογούνται διαρκώς. Εχουν περάσει 40 χρόνια από την ολοκλήρωσή του "Μεγάλου Ανατολικού" και 21 χρόνια από την έκδοσή του κι όμως θα αποδειχθεί, νομίζω, πως το έργο αυτό αντέχει στον χρόνο».

Τελικά είναι δικό σας το «Ανθολόγιο» ή του Εμπειρίκου; «Δικό μου! Ο ποιητής μένει ανέπαφος. Δική μου ήταν η ευθύνη της επιλογής, και θα κριθώ από εκείνους που έχουν διαβάσει και το οκτάτομο πρωτότυπο ή που θα οδηγηθούν να το διαβάσουν».

Παιδίσκες

Γιατί όμως ο Εμπειρίκος επιμένει (και τολμά) να περιγράφει ερωτικά συμβάντα στα οποία μετέχουν και αθώα παιδιά; Ο Γιατρομανωλάκης θέτει από μόνος του αυτό το ερώτημα και απαντά προκαταβολικά στους αποστόλους της πολιτικής ορθότητας, σημειώνοντας: «Η σημασία του παιδικού ερωτισμού στον «Μεγάλο Ανατολικό» προσδιορίζεται αποκλειστικά και μόνο από τη σημασία που έχει στην ψυχανάλυση η λεγόμενη περίοδος του λανθάνοντος ερωτισμού, κατά την οποία το παιδί ενοχοποιεί τους ερωτικούς πόθους του και μαθαίνει να τους κρύβει και να τους καταπιέζει. Αυτή είναι η περίοδος που ευθύνεται για την κοινωνική καταπίεση του έρωτα. Οι ερωτικές παιδίσκες και οι ερωτικοί νεανίες του Εμπειρίκου δεν είναι λοιπόν τίποτε άλλο παρά πολύ νεαρά άτομα που - σε αντίθεση με όλους σχεδόν τους ομηλίκους τους - δεν καταναγκάζονται να καταπιέσουν τις ερωτικές τους έξεις». Από εκεί και πέρα δεν πρέπει να ξεχνάμε πως «η λογοτεχνία, όπως και κάθε τέχνη, ούτε ηθικοπλαστικό χαρακτήρα έχει, ούτε υποχρεούται να προβάλλει κάποια "ηθική"».