→ Λογοτεχνία → Ποίηση

Ο παραλογισμός των λογικών και ο ποιητής Ρώμος Φιλύρας

Ηλίας Μαγκλίνης, εφ. Καθημερινή, 4/10/2009

Παράσταση βασισμένη σε αυτοβιογραφικά κείμενα που δημοσιεύθηκαν στην «Κ» το 1929

Δες και το άρθρο: Διψώντας για έρωτα στο ψυχιατρείο, εφ. Ελευθεροτυπία, 7/10/2009

«Θέλουν να σας κάνουν καλά. Αλλοίμονο, εκεί φτάνει ο παραλογισμός των λογικών. Καλά, δηλαδή να γυρίσετε πίσω, έξω στην τέφρινη πραγματικότητα, να ξαναδήτε πίσω με την κρίσι του ακέραιου μυαλού την πιο αβάσταχτη, την πιο αρμολογημένη αλλόφρονη λογική της ζωής που σκοτώνει την ανθρώπινη καρδιά. [...] Μα τι θα βάλετε στη θέση του οράματος εσείς οι λογικοί; [...] Καλοπροαίρετοι γιατροί μου, αν επιμένετε να με γιατρέψετε από κάτι, γιατρέψτε με από την λογική». Αυτά έγραφε ο ποιητής Ρώμος Φιλύρας μέσα από το Δρομοκαΐτειο. Εκεί πέρασε δεκαπέντε χρόνια από τη ζωή του, από το 1927 έως το 1942 – εκεί τελείωσε τις μέρες του, έχοντας τη μοίρα του Βιζυηνού και του Μητσάκη. Ενας άνθρωπος που παρακαλάει να τον γιατρέψουν από τη λογική, όσο αντιφατικό κι αν είναι το αίτημά του, δεν είναι έτσι απλά «τρελός» μα ένας πάσχων που βρίσκεται παράλληλα μέσα και έξω από την ασθένειά του.

Στην «Καθημερινή»

Αυτή η διπλή πτυχή βρίσκεται στο επίκεντρο της θεατρικής παράστασης «Να μου στείλετε μια ρεπούμπλικα!», βασισμένη στο αυτοβιογραφικό κείμενο του Φιλύρα «Η ζωή μου εις το Δρομοκαΐτειον» (1929), σε σκηνοθεσία του Γιάννη Αναστασάκη, που θα κάνει πρεμιέρα αυτή την Τετάρτη, 7 Οκτωβρίου.

Το «Η ζωή μου εις το Δρομαΐτειον» δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά σε συνέχειες στην «Καθημερινή» πριν από ογδόντα ακριβώς χρόνια. Με πρωτοβουλία του Αιμίλιου Χουρμούζιου, ο οποίος είχε επισκεφθεί τον ποιητή στο ψυχιατρείο, η «Καθημερινή» δημοσίευσε το αυτοβιογραφικό αυτό κείμενο από τις 23 έως τις 29 Ιουνίου του 1929, συνοδεύοντας τις πρώτες δύο δημοσιεύσεις με φωτογραφίες του ποιητή μέσα από το Δρομοκαΐτειο.

Τι ήταν όμως αυτό που τράβηξε τον σκηνοθέτη Γιάννη Αναστασάκη να δραματοποιήσει τον βίο του ποιητή στο ιστορικό ίδρυμα; «Πριν από δύο καλοκαίρια έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο “Η ζωή μου εις το Δρομοκαΐτειον και άλλα αυτοβιογραφικά”, σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα. Ηξερα τον Φιλύρα ως ποιητή αλλά μέσα από αυτή την έκδοση τον ανακάλυψα εκ νέου, ανατρέχοντας σε δοκίμια και μελέτες των Τάσου Κόρφη, Γιάννη Δάλλα κ. ά. Επέλεξα λοιπόν αποσπάσματα από το συνταρακτικό αυτό κείμενο, το οποίο αποτελεί τον βασικό κορμό της παράστασης, με “ενέσεις” όμως από ποιήματα που έγραψε μέσα σε αυτό το διάστημα και τα οποία χάριζε σε επισκέπτες ή έστελνε σε περιοδικά και εφημερίδες».

Κομψός

Ερευνώντας αρχεία και τη σχετική με το Δρομοκαΐτειο βιβλιογραφία, όπως τον τόμο «Ιερά Οδός 303», ο Γ. Αναστασάκης ανακάλυψε ότι στις λιγοστές επισκέψεις που είχε στο ίδρυμα ο Φιλύρας, παρακαλούσε τους επισκέπτες του «να του στείλουν μια ρεπούμπλικα». Η ίδια φράση απαντά και σε υποσημειώσεις ποιημάτων που έγραψε εκεί. «Είναι μια ενδιαφέρουσα παράκληση. Ηταν κοσμικός, φρόντιζε την εμφάνισή του κι ένα χρόνο προτού εισαχθεί στο Δρομοκαΐτειο, “έσκασε” στην Ελλάδα η μόδα της ρεπούμπλικας. Προφανώς θα ήθελε να είχε μία ο ίδιος, ήθελε ακόμα και μέσα στο ψυχιατρείο να είναι καλοντυμένος, να είναι κομψός. Ουσιαστικά, η παράσταση είναι έτσι στημένη ώστε ο κομψευόμενος Φιλύρας να υποδέχεται την επίσκεψη πολλών ανθρώπων στο Δρομοκαΐτειο, οπότε απευθύνεται σε αυτούς, σε πρώτο πρόσωπο».

Ο Φιλύρας έπασχε από σύφιλη οκτώ χρόνια προτού εισαχθεί στο ίδρυμα. Τα πρώτα χρόνια μέσα στο Δρομοκαΐτειο ο νους του δεν είχε διαταραχθεί, σιγά σιγά όμως άρχισε να βυθίζεται στην παράνοια. Είκοσι τρία χρόνια έζησε με τη σύφιλη».

Το πρόγραμμα της παράστασης περιλαμβάνει και το ποίημα που έγραψε ο Κώστας Καρυωτάκης για τον Φιλύρα, με τον τίτλο «Υποθήκαι». Σχολιάζει ο Γ. Αναστασάκης: «Ο Καρυωτάκης τον επισκέφθηκε στο Δρομοκαΐτειο και μετά έγραψε το ποίημα. Λέγεται ότι και ο Καρυωτάκης έπασχε από σύφιλη και δεν ήθελε να έχει την ίδια κατάληξη με τον Φιλύρα, πιθανώς αυτός να ήταν και ο βασικός λόγος της αυτοκτονίας του». Το 1927 εισήχθη ο Φιλύρας στο Δρομοκαΐτειο, ο Κώστας Καρυωτάκης αυτοκτόνησε το 1928.

Ιδρυματοποίηση

Το στοιχείο εκείνο που ελκύει τον Γ. Αναστασάκη είναι η παραδοχή του Φιλύρα ότι, ναι μεν είναι κλεισμένος σε ένα ψυχιατρείο ανάμεσα σε ψυχασθενείς, η αγωνία του όμως είναι ότι «δεν είναι τόσο τρελός όσο θα έπρεπε. Επειδή διαθέτει μνήμη δεν είναι τόσο τρελός. Οι άλλοι εκεί μέσα δεν θυμούνται την έξω ζωή. Αυτός δεν ταυτίστηκε με τους άλλους, ήταν μια περιπλανώμενη σκιά ποιητή ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν χαθεί στον δικό τους κόσμο. Δεν ανήκει λοιπόν ούτε στους έξω ούτε στους μέσα. Πολλές φορές πέφτει σε αντιφάσεις, αν θέλει να ζήσει έξω με τους γνωστικούς, τους λογικούς ή να μείνει εκεί μέσα. Του αρέσει να λέει ότι ήταν επιλογή του το Δρομοκαΐτειο. Ενας αυτεγκλεισμός. Ισως, τελικά, έχουμε μια κλασική περίπτωση ιδρυματοποίησης».

Έχαιρε εκτίμησης

Την εποχή που ο Φιλύρας εισάγεται στο γνωστό ίδρυμα, χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης στη φιλολογική Αθήνα της εποχής. Το πραγματικό του όνομα ήταν Ιωάννης Β. Οικονομόπουλος και είχε γεννηθεί στο Δερβένι Κορινθίας το 1888. Εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και εργάστηκε σε αθηναϊκές εφημερίδες. Η ζωή του ήταν πολυτάραχη και το αφροδίσιο νόσημα ήταν τελικά αποτέλεσμα αυτού του άστατου βίου. Για το έργο του γράφτηκαν πολύ κολακευτικά λόγια.

Ο Βάρναλης, για παράδειγμα, τον χαρακτήρίζε «ο Ρεμπώ της Ελλάδος», κάτι που θα επισημάνει κι ο Μαλακάσης, συσχετίζοντας την ποίησή του με το «Μεθυσμένο καράβι» του Ρεμπώ και τα «Ασματα του Μαλντορόρ» του Λωτρεαμόν.

«Πάντως, πριν καν μπει “μέσα”», επισημαίνει ο Γ. Αναστασάκης, «έκανε πράγματα που έδειχναν ότι δεν πάει καλά. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων υπηρέτησε στην πρώτη γραμμή ως έφεδρος ανθυπολοχαγός, έχασε και δύο δάχτυλα. Οταν τραυματίστηκε, απέστειλε ο ίδιος τηλεγράφημα στην Αθήνα ότι πέθανε. Μόλις που πρόλαβε τη δημοσίευση νεκρολογιών, δικαιολογούμενος ότι “αστειευόταν”. Σε μια άλλη περίπτωση, σε ένα καφενείο στο Σύνταγμα, πήγε και κάθισε στο τραπέζι των στρατηγών λέγοντας σε όλους ότι είναι στρατηγός. Λίγη ώρα μετά, είδαν τον φρούραρχο να τον κυνηγάει σε όλο το Σύνταγμα! Τελικά, εξαιτίας της σύφιλης έχασε τον βαθμό του ανθυπολοχαγού. Επειτα, ισχυριζόταν ότι ήταν γόνος Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ότι ήταν ερωτευμένη μαζί του μια πριγκίπισσα της Ρουμανίας. Τα είχε γράψει αυτά, είχε δώσει δείγματα ότι το μυαλό του είναι πειραγμένο».

«Εγώ, ο νεκρός»

Η θεατρική παράσταση διαρκεί μία ώρα περίπου, όμως δεν αποτελείται από ξεκομμένα επεισόδια της ζωής του Φιλύρα. «Λεπτό με λεπτό περνάνε ολόκληρα χρόνια κι έτσι διατρέχουμε τα 15 χρόνια της ζωής του εκεί μέσα. Το συγκινητικό είναι ότι η επιμονή του ήταν ώς το θάνατό του να παραμείνει ποιητής. Είναι μια συμπύκνωση της ζωής και της σκέψης του και η παράσταση κλείνει με ένα παραλήρημα που περιλαμβάνει το αυτοβιογραφικό αυτό πεζό».

Το παραλήρημα αυτό φανερώνει τη δυναμική του λόγου του Φιλύρα. Ενα μικρό απόσπασμα: «Και εγδυνόσουνα. Και εφορούσες εσύ αραχνοΰφαντο νυκτικό και εγώ απ’ έξω τα σάβανά μου. Η κάμαρά σου, ευγενικά, χαριτωμένη, μικρή αρωματική κι απ’ έξω απέραντος, μαύρος ο δρόμος. Τώρα κάτσε εσύ και κοιμήσου, εγώ τραβώ. Η μουσική ας πρηγηθεί. Αγνωστοι κόσμοι, πεθαμένοι αστέρες, πλανήτες με χρυσές ουρές, ας έμπουν μπροστά. Ο γαλαξίας ας ακολουθεί σαν χρυσή διαδήλωσις. Επειτα ας παραταχθούν τα εξαπτέρυγα των ερώτων. Επειτα ο ίππος μου ο πολεμικός. Κι έπειτα εγώ, ο νεκρός».

O Θεατρικός Οργανισμός Στιγμή, παρουσιάζει στο θέατρο Αργώ (Ελευσινίων 15, Μεταξουργείο), από την Τετάρτη 7 Οκτωβρίου έως και την Κυριακή 8 Νοεμβρίου την παράσταση «Να μου στείλετε μια ρεπούμπλικα!», σε σκηνοθεσία Γιάννη Αναστασάκη. Στον ρόλο του Ρώμου Φιλύρα, ο Δημήτρης Κοτζιάς. Παίζουν ακόμη οι ηθοποιοί: Ζαχαρούλα Οικονόμου, Κωστής Σειραδάκης.

Το βιβλίο «Η ζωή μου εις το Δρομοκαΐτειον και άλλα αυτοβιογραφικά» του Ρώμου Φιλύρα, σε επιμέλεια του Γιάννη Παπακώστα, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.