Αλεξανδρινού αναδιφήσεις

Μάρη Θεοδοσοπούλου, εφ. Το Βήμα, 18/1/2004

Ένα «πανοπτικόν» των πρόσφατων καβαφικών εκδόσεων

Τελικά, όποτε ένα έτος κηρύσσεται επισήμως επετειακό, λες και πέφτει περονόσπορος, ούτε μία έκδοση δεν γίνεται πέραν ορισμένων εκ του προχείρου, προς απορρόφηση των προβλεπομένων για την περίπτωση κονδυλίων. Ενώ το ουδέποτε κηρυχθέν Ετος Καβάφη έφερε καλή σοδειά. Αν και η φροντίδα του Καβάφη αποτελεί εξαιρετική περίπτωση, καθώς ο φιλόλογος που την ανέλαβε όχι μόνο στάθηκε κοντά ένα τρίτο του αιώνα αφοσιωμένος στον Αλεξανδρινό αλλά κατόρθωσε να συνεχίσει και μετά θάνατον. Αντί να κληροδοτήσει εκών άκων, ως συνήθως γίνεται, τη νεμόμενη περιοχή σε νεότερους, διαμόρφωσε και άφησε συνεχιστές του έργου του. Το 2003 συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το καλοκαίρι του 1953, όταν ο Γ. Π. Σαββίδης, 24ετής δόκτωρ, άρτι επανακάμψας από τη Γηραιά Αλβιώνα, εκδήλωσε το ενδιαφέρον του για τον Καβάφη στον κληρονόμο του Αλέκο Σεγκόπουλο. Δέκα χρόνια αργότερα του ανετέθη η μελέτη του Αρχείου Καβάφη, οπότε και ξεκίνησαν οι σχετικές δημοσιεύσεις και εκδόσεις. Τελικά, το 1969 έγινε κάτοχος του Αρχείου. Στις 11 Ιουνίου 1995 πέθανε ο Γ. Π. Σαββίδης. Πιστεύουμε, ωστόσο, πως ουδείς θα είχε αντίρρηση να του αποδώσουμε τις εφετινές καβαφικές εκδόσεις, τουλάχιστον όσες σέβονται τον φιλολογικό μόχθο, αναγνωρίζοντας και σε αυτόν πνευματική ιδιοκτησία.

Κατ' αρχήν το Αρχείο Καβάφη πέρασε στον δευτερότοκο γιο του Γ. Π. Σαββίδη, τον Μανόλη, σχεδόν ομήλικο με το καβαφικό ενδιαφέρον του πατρός του. Ο Μανόλης Σαββίδης μεριμνά πρωτίστως για τις επερχόμενες γενιές· δίνει ηλεκτρονική διάσταση στο Αρχείο και εκδίδει άπαντα τα τελειωμένα ποιήματα του Καβάφη σε έναν καλαίσθητο «χρηστικό» τόμο με υπότιτλο Από τα Θεραπειά στα περίχωρα της Αντιοχείας (κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ερμής στις 29 Απριλίου 2003, ημέρα και των γενεθλίων του Καβάφη και του θανάτου του πριν από 70 χρόνια, σε ηλικία 70 ετών). Σαράντα χρόνια μετά τη δίτομη έκδοση των 154 «ποιημάτων του κανόνα», 20 μετά τη συγκέντρωση των Αποκηρυγμένων και 10 από τη συμπληρωμένη έκδοση των Κρυμμένων (και οι τρεις ενότητες με φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, από τις εκδόσεις Ικαρος), τα 259 συνολικά ποιήματα παρουσιάζονται για πρώτη φορά ως ενιαίο σώμα, παρατεταγμένα σύμφωνα με τη χρονολογία σύνθεσης και μόνο επικουρικά, όταν αυτή δεν είναι γνωστή, τη χρονολογία δημοσίευσης. Ενιαίο και ταυτόχρονα απηλλαγμένο από τις περισπωμένες και τις ψιλοδασείες, προς διευκόλυνση όσων δεν ευτύχησαν να διδαχθούν την ελληνική του Καβάφη. Αν και γεννάται το ερώτημα κατά πόσον αυτοί οι καινούργιοι αναγνώστες αντέχουν να ξεκινήσουν «από τα Θεραπειά» (το αγγλικό χιουμοριστικό στιχούργημα του 19χρονου Καβάφη), ενώ συνάμα πλανάται η ανησυχία μήπως αρκετοί από αυτούς αποκηρύξουν τον Καβάφη πολύ προτού φθάσουν στην «Πόλιν» και στην «Ιθάκη». Βεβαίως στο εισαγωγικό σημείωμα ο Μανόλης Σαββίδης θυμίζει πως ο Καβάφης διδάσκεται πλέον παιδιόθεν.

Το μεράκι του μάστορα

Ακολουθούν οι μαθητές του Γ. Π. Σαββίδη, όχι με τη στενή και συχνά στείρα ακαδημαϊκή έννοια αλλά με την παραδοσιακή, όταν ο μάστορας εμφυσούσε στον παραγιό το μεράκι του. Κύπριος ο Μιχάλης Πιερής, σπούδασε Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τα χρόνια της μεταπολίτευσης πρόλαβε καθηγητή Νεοελληνικών τον Σαββίδη. Τα πρώτα βιβλία του, πριν από 20 χρόνια, είχαν ως αντικείμενο τον Καβάφη, στον οποίον και εμμένει. Στο συγύρισμα των Απάντων Καβάφη, μετά τα ποιήματα, ήλθε ο καιρός των πάσης φύσεως πεζών κειμένων, για τα οποία και προγραμματίζεται σειρά εκδόσεων, με πρώτο τόμο Τα πεζά (1882;-1931) σε επιμέλεια Πιερή, από τις εκδόσεις Ικαρος, και έπονται τα Αυτοσχόλια με επιμέλεια Ντ. Χάας, Ημερολόγια και Ημερολογιακές σημειώσεις, Αλληλογραφία, πιθανώς και άλλοι, χωρίς προσώρας αναφορά συγκεκριμένου επιμελητή.

Στα Πεζά επιλέγονται 64 κείμενα, χωρισμένα σε δύο ενότητες: 28 δημοσιευμένα και 26 «κρυμμένα», εκ των οποίων 11 σε πρώτη δημοσίευση. Τα 28 δημοσιευμένα και ακόμη οκτώ από τα «κρυμμένα» είχαν συγκεντρωθεί σε έναν ομότιτλο τόμο από τον Γ. A. Παπουτσάκη το 1963. Αναλυτικότερα στα δημοσιευμένα συμπεριλαμβάνονται 14 άρθρα και μελετήματα, καθώς και επτά βιβλιοκρισίες της περιόδου 1886-1918, έξι μεταγενέστερα κριτικά σημειώματα και η γνώμη του Καβάφη για τον Παπαδιαμάντη ως συνεισφορά στο πρώτο αφιέρωμα στον Σκιαθίτη του αλεξανδρινού περιοδικού «Νέα Ζωή», τον Απρίλιο του 1908. Τα περισσότερα δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Τηλέγραφος» της Αλεξάνδρειας και σε άλλα έντυπα της ίδιας πόλης. Μόνο κατ' εξαίρεσιν και για ειδικά θέματα ο Καβάφης δημοσίευσε σε έντυπα του Καΐρου, των Αθηνών ή του εξωτερικού, εκτός από δύο πρώιμα στην εφημερίδα «Κωνσταντινούπολις» της Πόλης. Τέλος, στα «κρυμμένα», επτά λογοτεχνικά πεζά και μια συμπληρωματική ομάδα 19 άρθρων και κριτικών σημειωμάτων, από αυτά δέκα ξενόγλωσσα σε απόδοση M. Σαββίδη.

Τρία από τα λογοτεχνικά πεζά («Ενδύματα», «Το Σύνταγμα της Ηδονής» και «Τα Πλοία») θεωρήθηκαν παλαιότερα «πεζά ποιήματα» και σχολιάστηκαν πολλαπλώς. Εντύπωση όμως προκαλούν και τα αφηγηματικά «Μία νυξ εις το Καλιντέρι» και «Εις το Φως της Ημέρας» για την περιγραφική τους δύναμη (αρετή που κατ' εξοχήν εθαύμαζε ο Καβάφης στα παπαδιαμαντικά διηγήματα), ιδιαίτερα μάλιστα το δεύτερο χάρη και στην ατμόσφαιρα αγωνίας που δημιουργεί. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα θέματα που απασχολούν τον Καβάφη και η σχετική ευρυμάθειά του: υπερφυσικά φαινόμενα, βυζαντινή και γενικότερα μεσαιωνική ελληνική γραμματεία, στιχουργική προπαντός, τα δημώδη άσματα, με κυρίαρχη τη μέριμνά του για την ελληνική, καθώς τάσσεται υπέρμαχος της ενότητάς της. Τέλος, στις βιβλιοκρισίες του εμφανίζεται εξονυχιστικός, με άριστη εποπτεία του θέματος. Πέραν των δημοσιευμένων κριτικών για τις Εκλογές του N. Γ. Πολίτη ή τα Καρπαθιακά Ασματα του M. Γ. Μιχαηλίδη, λαμπρό δείγμα η αδημοσίευτη για τα Είδωλα του Ροΐδη σε διαλογική μορφή.

Μετά τριακονταετία

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης σε σκίτσο του Μίκη Ματσάκη (1932)

Ως φαίνεται, ο Καβάφης συνήθιζε να υπογραμμίζει τα βιβλία που διάβαζε εμβριθώς. Ωστόσο σχετικά με τα Είδωλα του Ροΐδη μένει η απορία αν φέρουν υπογραμμίσεις ή και σημειώσεις, καθ' όσον Ροΐδης δεν εντοπίστηκε στη βιβλιοθήκη του. Τουλάχιστον στο σωζόμενο τμήμα της, των συνολικά 964 τίτλων, το οποίο και παρουσιάζει σε έναν τόμο, με το χαρακτηριστικό πλέον κιτρινόχρωμο εξώφυλλο των εκδόσεων του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, η Μιχαήλα Ιατρού, από τους πρώτους φιλολόγους που δούλεψαν στο Αρχείο Καβάφη. Από το 1971 είχε αναλάβει τη δημοσίευση της Βιβλιοθήκης Καβάφη η Ιατρού, πλέον Καραμπίνη, την οποία έφερε εις πέρας έστω και μετά τριακονταετία, αφού προηγήθηκε πληρέστερη ηλεκτρονική καταγραφή της. Τα βιβλία παρουσιάζονται σε γλωσσικές ενότητες, όπως τα τοποθετούσε ο Καβάφης. Τα περισσότερα στην ελληνική και στη γαλλική, ορισμένα με αφιερώσεις, μερικώς κομμένα ή και άκοπα, πολλά με υπογραμμίσεις, κάποτε και με σημειώσεις. Συγκρατούμε: μερικώς κομμένος Βιζυηνός, Θεοτοκάς και Καρυωτάκης, άκοπος Θράσος Καστανάκης και Νίκος Νικολαΐδης, με υπογραμμίσεις και σημειώσεις Αχιλλέας Παράσχος αλλά και Σολωμός, Αθανάσιος Χριστόπουλος και Ψυχάρης. Με υπογραμμίσεις και οι τέσσερις τόμοι της Ιστορίας του Παπαρρηγόπουλου, επίσης τα γλωσσικά πονήματα Ιάκωβου Πολυλά, Μένου Φιλήντα ή και Φώτη Φωτιάδη, αλλά και τα βιβλία της Μαντάμ ντε Σταλ, γαλλιστί. Διαφωτιστική περιγραφή με στατιστικές αναλύσεις της Βιβλιοθήκης K. Π. Καβάφη από την Ιατρού δημοσιεύτηκε στο τεύχος του Νοεμβρίου της «Νέας Εστίας»· το εν λόγω άρθρο θα μπορούσε να επέχει θέση εισαγωγής στο βιβλίο.

Σε μονόφυλλα και τετρασέλιδα, φυλλάδια και συλλογές μονοφύλλων χάρηκε τυπωμένο το έργο του ο Καβάφης, ούτε ένα κανονικό βιβλίο, ωστόσο η βιβλιογραφία του από το πρώτο δημοσίευμά του ως και 67 έτη μετά τον θάνατό του υπερβαίνει τις χίλιες σελίδες. Είδος εν ανεπαρκεία οι βιβλιογραφίες και οι έλληνες συγγραφείς που έχουν βιβλιογραφηθεί μετρημένοι. Επετειακώς εξαγγέλθηκαν βιβλιογραφίες Παπαδιαμάντη και Ξενόπουλου, τελικά προέκυψε μόνο βιβλιογραφία Καβάφη. Εργο «του φίλου ποιητή και βιβλιογράφου Δημήτρη Δασκαλόπουλου», κατά πώς τον ανέφερε ο Γ. Π. Σαββίδης· τυποτεχνικά άψογη έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.

H εικαστική διάσταση

Βιβλιογραφία στηριγμένη στη συστηματική αποδελτίωση εντύπων και στη μακροχρόνια εντρύφηση σε αρχεία και βιβλιοθήκες, που αποφεύγει εκ πεποιθήσεως την αξιολόγηση του υλικού. Τετραμερής η δομή της: τα δύο πρώτα μέρη αναφέρονται στην εργογραφία Καβάφη· έργα στο πρωτότυπο (706 λήμματα) και σε μετάφραση (460). Δημοσιεύματα και αυτοτελείς εκδόσεις συνοδεύονται από την υποδοχή που τους επεφύλαξε ο Τύπος. Το τρίτο μέρος καλύπτει την εικονογραφία Καβάφη, όπου οι 286 καταχωρήσεις προσφέρουν και εικαστική διάσταση στον Καβάφη. Ωστόσο, όπως και θα αναμενόταν, το ήμισυ του τόμου καταλαμβάνει «η καβαφική φιλολογία», αρχής γενομένης τρία έτη προ της γεννήσεως του ποιητή, με τα ποιητικά επιτύμβια του Ηλία Τανταλίδη στον πάππο του και φθάνοντας ως τα δημοσιεύματα εν έτει 2000. Το σύνολο, 4.184 εγγραφές, παρ' όλο που ένα κομμάτι της «φιλολογίας» παίρνει τη μορφή υπομνήματος στα λήμματα επί μέρους εκδόσεων ή και δημοσιευμάτων του Καβάφη. Προφανώς, βιβλιογράφηση διά αυτοψίας, όπως δείχνουν οι ακριβείς και περιγραφικές πληροφορίες των λημμάτων. Ενδεικτική της ουσιαστικής μελέτης των πηγών στην οποία στηρίχθηκε η βιβλιογραφία θεωρούμε τη συμπερίληψη και άρθρων όπου ο Καβάφης εμμέσως μόνο αναφέρεται. Από την άλλη, η μη ειδολογική διάκριση των δημοσιευμάτων θα μπορούσε να σταθεί πρόσκομμα στον βιαστικό χρήστη, κακομαθημένο λόγω και του Διαδικτύου. Ο τόμος συμπληρώνεται με πίνακες και ευρετήρια.

Οι εκδόσεις Καβάφη του 2003 ολοκληρώνονται με την ανθολογία του Δ. Δασκαλόπουλου Ελληνικά καβαφογενή ποιήματα (1909-2001), σε έκδοση του Πανεπιστημίου Πατρών, ως συνέχεια στις Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων και σε αντίστιξη προς τα «ξένα καβαφογενή ποιήματα», καθώς και δύο μεταφράσεις ποιημάτων Καβάφη στην αγγλική: τα 63 ποιήματα Καβάφη, τα μεταφρασμένα από τον αδελφό του Τζον, που στάθηκε και ο πρώτος μεταφραστής του (εισαγωγή M. Σαββίδη, εκδόσεις Ικαρος), και τη δίγλωσση έκδοση των 154 ποιημάτων του Καβάφη από τον Ευάγγελο Σαχπέρογλου, ιδίοις αναλώμασιν. Τέλος, μια ιδέα για τα περιβόητα «φυλλάδια» του Καβάφη δίνει η επανέκδοση από το E.Λ.I.A. ενός φακέλου με πέντε από αυτά, όπως είχαν ανατυπωθεί το 1983, με την προσθήκη ενός πρώτου «μονοφύλλου» με το ποίημα «Κτίσται».