Ο ποιητής θα μας περιμένει στο νέο του σπίτι

Μικέλα Χαροτλάρη, εφ. Τα Νέα, 3/11/2012

Οργανωμένο και επιμελημένο από τον Μανόλη Σαββίδη, το περίφημο Αρχείο Καβάφη μετακομίζει στο Ιδρυμα Ωνάση και ανοίγεται σε ευρύτερο κοινό

Το 2013 γίνεται 150 χρόνων, και όμως εξακολουθεί να μιλά στους πιτσιρικάδες και να διαβάζεται ως σύγχρονος ποιητής, έχοντας αποκτήσει το κύρος και την αίγλη ενός οικουμενικού ποιητή. Ποιος άλλος στη θέση του θα έγραφε ότι του αρέσει «το... χαμπαγκάρισμα»;

Ο Κ. Π. Καβάφης είναι πράγματι μια εξαιρετική περίπτωση καθώς συνδέει τη Ρωμιοσύνη με τη νέα Ελλάδα. Και γι’ αυτό, τώρα πια που η φιλολογική μελέτη του έργου του έχει φτάσει σε ένα οριακό σημείο, ήρθε ο καιρός να ανοιχτεί προς ένα ευρύτερο κοινό. Με αφετηρία αυτή τη σκέψη, το πλουσιότατο Αρχείο Καβάφη μετακομίζει στο Ιδρυμα Ωνάση, φεύγοντας από τα χέρια του Μανόλη Σαββίδη που το διαχειριζόταν και το οργάνωσε από το 1995 με έγνοια και λογική φιλολογική στο πλαίσιο του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, για να αξιοποιηθεί πολιτισμικά με καινούργιους τρόπους που απαιτούν και πολύ μεγαλύτερη οικονομική επένδυση. Η συμφωνία ανακοινώθηκε επίσημα προχθές και το εντυπωσιακό κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση στη Συγγρού θα γίνει το καινούργιο σπίτι του ποιητή στην Αθήνα, ανοίγοντας νέες προοπτικές στη διάδοση του έργου του. Με αυτή την αφορμή ο Μ. Σαββίδης μίλησε στο «Νσυν» για το συναρπαστικό ταξίδι του με τον Καβάφη, «που δεν τελειώνει».

«Ο Καβάφης δεν έχει την ανάγκη κανενός. Εχει κριθεί. Αυτοί που κρινόμαστε είμαστε εμείς, ανάλογα με το πώς τον αντιμετωπίζουμε».

Αυτό τονίζει ο Μανόλης Σαββίδης, υπογραμμίζοντας τη χαρά του που το Αρχείο Καβάφη «περνά σε ένα από τα σοβαρότερα Ιδρύματα, με παράδοση μάλιστα στην Αλεξάνδρεια. Δεν είναι τυχαίο ότι ο σημερινός επικεφαλής του Ιδρύματος Ωνάση, ο Αντώνης Παπαδημητρίου, υπήρξε επί χρόνια πρόεδρος του Συλλόγου Αιγυπτιωτών».

Τι σημαίνει όμως «Αρχείο Καβάφη»; Σημαίνει κατ’ αρχήν μια ενότητα που παραμένει αδιάσπαστη, και αυτό είναι το κυριότερο. Σημαίνει, ειδικότερα, 4.000 χειρόγραφα, βιβλία – και τη σωζόμενη Βιβλιοθήκη του ποιητή με περισσότερους από 900 τίτλους – καθώς και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή αλλά και το αρχείο του κληρονόμου του Αλέκου Σεγκόπουλου. Ανάμεσα στα χειρόγραφά του είναι και ένα μακρύ κείμενο της περιόδου 1907-1911, το οποίο τιτλοφόρησε «Γενεαλογία». Σημαίνει, ακόμη, τους δύο ιστότοπους που δημιούργησε ο Μανόλης Σαββίδης (έναν ελληνόγλωσσο και έναν αγγλόγλωσσο, www.kavafis.gr, www.cavafy.com) για να διευκολύνει την πρόσληψη του Καβάφη κατά τον 21ο αιώνα. Σημαίνει, επίσης, το πραγματικό γραφείο του ποιητή και τη νεκρική του μάσκα, καθώς και διάφορα αντικείμενα χαμένα ή κλεμμένα που ανακτήθηκαν. Πρόκειται δηλαδή για ένα σύνολο πολύ πλουσιότερο από εκείνο που παρέλαβε από τον πατέρα του, τον κορυφαίο μελετητή του Καβάφη, Γ. Π. Σαββίδη, ο οποίος είχε γνωρίσει τον κληρονόμο του Καβάφη Αλέκο Σεγκόπουλο (1898-1966) και απέκτησε το Αρχείο το 1969, μετά τον θάνατο του Σεγκόπουλου. Κατά τον Μανόλη Σαββίδη, ο Σεγκόπουλος – ο οποίος είχε ομοιότητα με τον ποιητή – δεν ήταν δικός του νόθος γιος, όπως έχει ειπωθεί, αλλά νόθος γιος του αδελφού του Αλέξανδρου, άρα ανιψιός του ποιητή. Το πιο ενδιαφέρον σε τούτη την υπόθεση είναι, όπως σχολιάζει, ότι ο ίδιος ο Καβάφης, προτού πεθάνει στα 70 του το 1933, είχε διαμορφώσει το Αρχείο του με τέτοιο τρόπο σαν να ήθελε να υπαγορέψει ή τουλάχιστον να προετοιμάσει το πώς θα τον μελετούσαν και θα τον καταλάβαιναν οι επόμενες γενιές.

Γιατί ο Καβάφης;

«Ο Καβάφης, που ζει από το 1863 έως το 1933, είναι ο μεταιχμιακός Ελλην: ο άνθρωπος που συνδέει τη Ρωμιοσύνη με τη Νέα Ελλάδα», σημειώνει ο Μανόλης Σαββίδης, εξηγώντας γιατί ο Καβάφης είναι τόσο σημαντικός και μας απασχολεί ακόμη τόσο πολύ.

«Ο Καβάφης είναι ο μάρτυρας της προσπάθειας δημιουργίας ενός νέου ελληνικού κράτους και της σχέσης του με τους Γραικούς και τους Ρωμιούς. Ζει τον μείζονα Ελληνισμό και την κατάρρευσή του, και είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τη μετάβαση της ελληνικής ποίησης από τον 19ο αιώνα στον 20ό αιώνα. Ξεκινά ως μιμητής άλλων, Φαναριωτών, παρνασσιστών, ρομαντικών, συμβολιστών, και καταλήγει να γίνει ο πρώτος μοντερνιστής. Και μάλιστα χωρίς να έχει διαβάσει τον Ελιοτ – κάτι για το οποίο τον ζήλευε ο Σεφέρης.

Ο Καβάφης δεν είναι (μόνον) ο Καβάφης του Σεφέρη. Είναι γεγονός ότι τον έχουμε γνωρίσει σε μεγάλο βαθμό μέσω του Σεφέρη, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο μάς έχει υποβάλει πώς να τον προσλάβουμε. Πιστεύω πως έχει έρθει η ώρα να ξεπεράσουμε αυτή την εικόνα του και να τον δούμε όπως πραγματικά είναι. Τον αποκαλούμε “Αλεξανδρινό”, όμως ο ίδιος γράφει στο βιογραφικό του σημείωμα: “Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγή αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια”. Αυτή η φράση νομίζω ότι τα λέει όλα. Αισθάνεται ότι κατάγεται από την πρωτεύουσα της Ρωμιοσύνης. Δεν είναι τυχαίο ότι στα 22 του, το 1885, όταν η Αίγυπτος απέκτησε βρετανό και οθωμανό αρμοστές, αποποιήθηκε τη δεύτερη υπηκοότητά του, τη βρετανική του “κατακτητή” (που είχε από τους δύο γονείς του), και κράτησε μονάχα την ελληνική.

Ο Καβάφης δεν γεννήθηκε “Καβάφης”. Εξελίχθηκε σε “Καβάφη” έπειτα από πολλή δουλειά, και αφού διαμόρφωσε σιγά σιγά τα εργαλεία του. Διάβασε αρχαία και βυζαντινή Ιστορία, μελέτησε σε βάθος την ελληνική γλώσσα, έφτιαξε ένα λεξικό με ασυνήθιστες λέξεις κ.ο.κ. Κι έκτισε ένα σώμα ποίησης που όμοιό της δεν υπάρχει διεθνώς και που έχει αντέξει στον χρόνο».

Ανέκδοτοι θησαυροί

Εχουν λοιπόν πολλά να μας πουν ακόμη ο Καβάφης και το Αρχείο του. Δεν υπάρχουν όμως άλλα ανέκδοτα λογοτεχνικά κατάλοιπά του. Ανέκδοτες είναι μονάχα οι προσωπικές (ημερολογιακές κ.λπ.) σημειώσεις του ποιητή που ανοίγουν ένα παράθυρο στην καθημερινή ιδιωτική του ζωή, και τα σχόλιά του στα δικά του ποιήματα, καθώς και οι επιστολές που έλαβε αλληλογραφώντας με ομοτέχνους, φίλους κ.ά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και ένα είδος βιογραφίας της οικογένειάς του, γραμμένης στα αγγλικά και «βραχυγραφικά», με τίτλο «Memorandum about the Cavafy family».

Ο «Καβαφικός Κανόνας» των 154 ποιημάτων πρωτοκυκλοφόρησε, όπως είναι γνωστό, σε βιβλίο στην Αλεξάνδρεια μετά τον θάνατο του ποιητή, με επιμέλεια της Ρίτας Σεγκοπούλου. Στην Ελλάδα η συλλογή αυτή πρωτοκυκλοφόρησε το 1948, και οριστικοποιήθηκε φιλολογικά το 1963 από τον Γ. Π. Σαββίδη. Στη συνέχεια, «αναδύθηκαν» από το Αρχείο τα «Ανέκδοτα» (ή «Κρυμμένα») ποιήματά του (1968, 1992) με επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, έπειτα τα «Αποκηρυγμένα» (1983), και τέλος με επιμέλεια της Ρενάτα Λαβανίνι τα «Ατελή» (1994). Το 2003 κυκλοφόρησε και ο Α’ τόμος των «Πεζών» του (δημοσιευμένα και ανέκδοτα δημιουργικά κείμενα και δοκίμια από το Αρχείο) με επιμέλεια του Μιχάλη Πιερή. Ολα εκδόθηκαν από τον Ικαρο. Ο Πιερής, η Λαβανίνι και η Νταΐάνα Χάας ήσαν οι καβαφιστές μαθητές του Γ. Π. Σαββίδη με τους οποίους συνεργάστηκε ο γιος του όταν ανέλαβε τη διαχείριση του Αρχείου Καβάφη και προχώρησε σε εκδόσεις, εκδηλώσεις και εκθέσεις για τον Καβάφη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το όνειρό του για ένα Μουσείο Καβάφη στην Αθήνα παραλίγο να γίνει πραγματικότητα, όταν το υπουργείο Πολιτισμού επί υπουργίας Αντώνη Σαμαρά και το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο επί προεδρίας Αγγελου Φιλιππίδη συμφώνησαν να παραχωρηθεί για τον σκοπό αυτόν η χρήση της οικίας Κωλέττη στην Πλάκα και να γίνει η αναγκαία αναπαλαίωσή της. Το έργο θα κόστιζε 1 εκατ. ευρώ, αλλά μετά τις εκλογές ναυάγησε. Τα προσωπικά αντικείμενα και τα χειρόγραφα του ποιητή θα εκτεθούν πλέον στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση.

Oι φωτογραφίες είναι από το λεύκωμα «Κ.Π. Καβάφης» - Ιδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού

Από το Αρχείο Καβάφη

Ο ποιητής είναι 45 χρόνων όταν στις 26.10.1908 γράφει το παρακάτω σχόλιο:

«Το ξέρω που για να επιτύχει κανείς στην ζωή, και για να εμπνέει σεβασμό χρειάζεται σοβαρότης. Και όμως με είναι δύσκολο να είμαι σοβαρός, και δεν εκτιμώ την σοβαρότητα.

Ας εξηγηθώ καλλίτερα. Με αρέσει στα σοβαρά μόνον η σοβαρότης· δηλ. 1/2 ώρα, ή μια ώρα, ή δυο ή 3 ώρες σοβαρότητα την ημέρα. Συχνά βέβαια και σχεδόν ολόκληρη μέρα σοβαρότητα.

Αλλως, με αρέσουν τα χωρατά, η αστειότης, η ειρωνεία η με ευφυή λόγια, το χαμπαγκάρισμα (humbugging).

Αλλά δεν κάνει.

Δυσκολεύει τες δουλειές.

Διότι ως επί το πλείστον έχεις να κάμεις με ζευζέκηδες και αμαθείς. Αυτοί δε είναι πάντοτε σοβαροί. Μούτρα, σέρια ζωωδώς· πού να αστειευθούν· αφού δεν καταλαμβάνουν. Τα σέρια τους μούτρα είναι αντικατοπτρισμός. Ολα τα πράγματα είναι προβλήματα και δυσκολίες για την αγραμματοσύνη τους και για την κουταμάρα τους, γιαυτό σαν βώδια και σαν πρόβατα (τα ζώα έχουν σοβαρότατες φυσιογνωμίες) είναι περιχεμένη επάνω στα χαρακτηριστικά τους η σοβαρότης.

Ο αστείος άνθρωπος γενικώς περιφρονείται, τουλάχιστον δεν λαμβάνεται υπ' όψιν σημαντικά, δεν εμπνέει πολλήν πεποίθησιν.

Γι' αυτό κ' εγώ καταγίνομαι στους πολλούς να παρουσιάζω σοβαρήν όψι. Ηύρα πως μεγάλως με διευκολύνει τες υποθέσεις μου. Εσωτερικώς γελώ και αστειεύομαι πολύ».

(Το σημείωμα αυτό με κωδικό F23 ανήκει στο Αρχείο Καβάφη και δημοσιεύθηκε στο «Λεύκωμα Καβάφη 1863-1910», επιμ. Λένα Σαββίδη, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1983)