Οι ασυνήθιστες λέξεις του Κ. Π. Καβάφη

Γιατρομανωλάκης Γιώργης, εφ. Το Βήμα, 11/4/2015

Αποδελτίωνε σε μικρά χαρτάκια λήμματα από τα αναγνώσματά του για να συντάξει ένα λεξικό παραθεμάτων. Γνωρίζαμε την ύπαρξη αυτού του υλικού από το 1963. Τώρα εκδίδεται σε βιβλίο από τον Ικαρο, με επιμέλεια του Μιχάλη Πιερή

Κ. Π. Καβάφης, Το Λεξικό Παραθεμάτων, Φιλολογική επιμέλεια Μιχάλης Πιερής, εκδ Ικαρος, 2015, σελ. 305, τιμή 18 ευρώ

Το 1963 ο Γ. Π. Σαββίδης (τον Ιούνιο κλείνουν 20 χρόνια από τη βιαστική αναχώρησή του) γνωστοποιεί σε ένα από τα πολυτιμότερα κείμενά του για το Αρχείο Καβάφη (= ΜικράΚαβαφικά Α', 41) ότι στα κατάλοιπα του ποιητή διασώζεται και ένα υπό κατασκευή Λεξικό, «μια χρηστική συλλογή ασυνήθιστων λέξεων ή νεολογισμών συνοδευμένων από αποκόμματα εντύπων ή αντίγραφα περικοπών όπου απαντούν, με ένα σχεδίασμα κατατοπιστικής εισαγωγής». Είκοσι χρόνια αργότερα, αφού o Σαββίδης παρατηρήσει ότι η παλαιά γνωστοποίηση για το Λεξικό δεν «προκάλεσε το ενδιαφέρον κανενός καβαφιστή ή γλωσσολόγου», προβαίνει σε μια ανακοίνωση βραχεία, πλην ιδιαιτέρως κατατοπιστική (=Μικρά Καβαφικά Β', 313-323). Αφού πρώτα αναφερθεί στις περιορισμένες ως τότε γλωσσικές μελέτες για τον Καβάφη και δώσει κάποια τεκμήρια για την προσχώρηση του ποιητή στο κίνημα του δημοτικισμού, παρουσιάζει το σχεδίασμα της «θαυμαστής εισαγωγής» που ο ποιητής προόριζε για το Λεξικό του. Αναφέρει κατόπιν ορισμένες πληροφορίες σχετικές με τον τρόπο, τον χρόνο και τον λόγο της σύστασης αυτού του Λεξικού. Ο Καβάφης, όπως μαθαίνουμε, συνήθιζε να αποδελτιώνει σε μικρά χαρτάκια/αποκόμματα κάποια λήμματα από τα αναγνώσματά του για να συντάξει ένα «Λεξικό Παραθεμάτων» ιδιωματικών ή σπάνιων λέξεων. Πέρα όμως από τις λέξεις που αποδελτιώνονται από κείμενα, ορισμένες προέρχονται και από προφορικές πηγές. Ως παράδειγμα ο Σαββίδης φέρνει το επίθετο «φεγγερός» που έχει χρησιμοποιηθεί στο ποίημα «Επιθυμίες» του 1904. «"Φεγγερό σπίτι", Κα Γ. (Κυπρία), προφορικώς, Οκτ. '03, "φεγγερή κάμαρη" (Μιτυληναίος), προφορικώς, Ιαν. '04»! Τέλος, δημοσιοποιεί, χωρίς τις παραπομπές τους, τα 529 λήμματα (από το Α ως το Ψ) και ανακοινώνει ότι το Λεξικό πρόκειται να δημοσιευθεί ολοκληρωμένο «από τον φίλο συνάδελφο Μιχάλη Πιερή». Σήμερα, 31 χρόνια μετά, ο Μιχάλης Πιερής μάς χαρίζει σε μια ωραία έκδοση αυτό το μυθικό Λεξικό Παραθεμάτων του ποιητή. Κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Στηριγμένος ο Πιερής στις πρόδρομες ανακοινώσεις και στα αρχικά συμπεράσματα του Σαββίδη δημοσιεύει ένα πολύτιμο βιβλίο/εργαλείο που το δίχως άλλο θα επαναφωτίσει το έργο του Αλεξανδρινού και ελπίζουμε ότι θα επαναφέρει τις καφαβικές μελέτες από τα θολά και μειωμένης ερμηνευτικής λογικής κατασκευάσματα και τις ιδιόμορφες ή και ιδιοτελείς κάποτε «ερμηνείες» στα κείμενα του ποιητή.

«Ήτο η επιθυμία μου»

Προτού αναφερθούμε στο ίδιο το Λεξικό, ας δούμε τι λέει ο ίδιος ο ποιητής στην αρχή του «Σχεδιάσματος της Εισαγωγής» του.

«Η αρχή αυτής της μικρής συλλογής λέξεων ήτο η επιθυμία μου να συμπληρώσω ένα Λεξικόν το οποίον μεταχειριζόμουν πολύ και το οποίον μ' εστάθη πολύ χρήσιμον. Ο διαπρεπής λόγιος ο οποίος το είχε συνθέσει περιέλαβε στο έργο του πολλές λέξεις της δημοτικής, περισσότερες από κανέναν άλλο λεξικογράφο που θυμούμαι. Το λεξικόν του, καθώς είπα, μ' εστάθη πολύ χρήσιμον, και απεφάσισα, οσάκις συναντούσα καμμιά λέξι έμορφη ή εκφραστική που να μη βρίσκεται εντός αυτού, να την αντιγράφω σ' ένα χαρτάκι και να παραθέτω και την φράσι ανάμεσα πού βρίσκεται, και να βάζω το χαρτάκι μες στο Λεξικό, έτσι ώστε το βοηθητικό μου βιβλίον να γίνεται ακόμη βοηθητικώτερο. Οι λέξεις που σύναζα ήσαν κυρίως της δημοτικής· αλλά ενίοτε σημείωνα και λέξεις της καθαρευούσης, και της αρχαίας μερικές επιτυχώς ξαναφερμένες στην γλώσσα από συγγραφείς. Κατ' αυτόν τον τρόπο πήγε εμπρός η δουλειά για μερικά χρόνια, ώσπου το Λεξικό άρχιζε να γεμίζη χαρτάκια και τα χαρτάκια κάποτε να πέφτουν έξω και να χάνονται. Τότε απεφάσισα να σχηματίσω το τετράδιον αυτό και να περιμαζέψω τες λέξεις μου, προς χρήσιν μου και χρήσιν - αν ήθελαν - των φίλων μου (...)».

Σύμφωνα με τις αρχικές εκτιμήσεις του Σαββίδη - που επιβεβαιώνονται και από τον Πιερή και άλλους -, το «χρησιμότατο» Λεξικό που χρησιμοποιεί ο Καβάφης και επιθυμεί να συμπληρώσει είναι το Ελληνο-Γαλλικόν και Γαλλο-Ελληνικόν του Σκαρλάτου Βυζαντίου (2η έκδ., 1856). Αυτή η λεξικογραφική προσπάθεια του Καβάφη ξεκίνησε, κατά τον Σαββίδη, τον Αύγουστο του 1891 και «ατόνησε» μετά το 1917. Το κυριότερο: το Λεξικό δεν πήρε τη μορφή έστω ενός τετραδίου, σε αντίθεση με τα γραφόμενα του Καβάφη. Ο,τι εσώθη ήταν τα 529 χαρτάκια/λήμματα τα οποία, ύστερα από την έρευνα του Πιερή, έφθασαν στα 561. Αυτά τα λήμματα είναι που εκδίδονται σήμερα, όχι ως απλές λέξεις, αλλά συνοδευμένα από τις οικείες σημειώσεις του ποιητή στα αυτοσχέδια δελτία του. Ο αναγνώστης του Λεξικού ενός λόγιου και ιμερικού εν ταυτώ ποιητή θα ευφρανθεί διατρέχοντας αυτές τις παραπομπές / παραθέματα. Επειδή θα αντιληφθεί ότι δεν είναι τόσο οι λέξεις που ενδιαφέρουν τον ποιητή αλλά ο τρόπος με τον οποίο ένας συγκεκριμένος συγγραφέας χρησιμοποιεί μια συγκεκριμένη λέξη. «Ενα προτέρημα έχει η συλλογή μου» γράφει στο Σχεδίασμά του, «και προτέρημα πολύ μεγάλο· τες "παραθέσεις". Λεξικό χωρίς παραθέσεις κατ' εμέ δεν είναι παρά μισό (μήτε καν μισό) Λεξικό. Δεν αρκεί μόνον η ξηρή - και κάποτε αυθαίρετη - εξήγησις του λεξικογράφου διά μιαν λέξιν. Ο συγγραφεύς, ο συμβουλευόμενος λεξικά θέλει να δει και πώς μεταχειρίστηκαν την λέξιν και άλλοι λογοτέχναι πριν απ' αυτόν· και ποια δύναμιν έχει ή ποια μορφή παίρνει η λέξις μέσα στην φράσιν».

Πολλαπλό κέρδος

Πολλαπλό λοιπόν κέρδος για μας το Λεξικό, επειδή αυτά τα χαριτωμένα, θα έλεγα, λήμματα μας βοηθούν να κατέβουμε με ασφάλεια σε πολλά, άγνωστα ως τώρα, στρώματα της ελληνικής λογοτεχνίας και γλώσσας όπου ο ποιητής αναζητούσε να εύρει «τες όμορφες και χρήσιμες λεξεις» προκειμένου να κάνει το Λεξικό του Βυζάντιου χρησιμότατο. Το σημαντικότερο: αυτή η λεξικογραφική ενασχόληση του Καβάφη δείχνει, όπως τονίζει ο ίδιος, τη σημασία που αποδίδει στο λεκτικό του, στη λέξιν και στη θέση της λέξεως εντός του κειμένου/ποιήματος. Η περιδιάβαση του Λεξικού, με τη βοήθεια και του βιβλιογραφικού Καταλόγου και του αναλυτικού Ευρετηρίου, μας φανερώνει, εκτός των άλλων, πόσο φιλαναγνώστης και φιλέρευνος υπήρξε εκείνος. Ως ερευνητής και συλλογέας των έμορφων και χρήσιμων λέξεων, ξεφύλλισε, διάβασε και αποδελτίωσε μεγάλο αριθμό συγγραφέων του νεότερου Ελληνισμού, για να περιοριστούμε εδώ. Ανάμεσά τους ο Κορνάρος, ο Χορτάτζης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Κοραής, ο Βηλαράς, αλλά και ο Παλαμάς, ο Βιζυηνός, ο Σικελιανός, ο Παπαδιαμάντης, ο Σάθας, ο Παπαρηγόπουλος, ο Πολίτης, ο Αδαμαντίου και μαζί ο Καζαντζάκης, ο Κονδυλάκης, ο Γρυπάρης, ο Αυγέρης, ο Ψυχάρης, ακόμη και ο Σεφεριάδης, ο πατέρας του Σεφέρη! Και μαζί τους επίσης πλήθος περιοδικά και εφημερίδες. Ως σήμερα ο ασφαλής οδηγός μας για τα αναγνώσματα του ποιητή ήταν ο Κατάλογος των βιβλίων του. Τώρα το Λεξικό μάς οδηγεί σε περισσότερους συγγραφείς και σε περισσότερα κείμενα και μας αποκαλύπτει συγκεκριμένες αναγνωστικές επιλογές του ποιητή.

Είναι δικαιολογημένη λοιπόν η συγκίνηση και η χαρά μας καθώς έχουμε στα χέρια μας ένα Λεξικό για το οποίο ο Σαββίδης μας μίλησε πριν από μισό αιώνα - αυτό το Λεξικό που ο Καβάφης σχεδίαζε σε χαρτάκια 26 συναπτά χρόνια, «περιμαζεύοντας τες λέξεις» του. Τώρα τα διάσπαρτα χαρτάκια επανενώνονται και συνθέτουν ένα άλλο, εύμορφο «σώμα», το οποίο όμως ο Καβάφης ούτε είδε ούτε και έπιασε στα χέρια του - απλώς προσπάθησε να το συγκροτήσει για το μέλλον. Από την άποψη αυτή, υπάρχει, όπως πιστεύουμε, αντιστοιχία ανάμεσα στα περιμαζεμένα λήμματα του Λεξικού και στα ίδια τα ποιήματα του Καβάφη. Ως μεμονωμένα λήμματα ενός προσωπικού και συνάμα ενός εθνικού και ιστορικού βίου κυκλοφορούσαν τα ποιήματά του ενόσω ζούσε. Συγκροτήθηκαν ως πλήρες και ενιαίο σώμα μετά τον θάνατό του.