Θείοι ύμνοι στη δημοτική

Ιωσήφ Βιβιλάκης, εφ. Καθημερινή, 25/12/2004

Ρωμανός ο Μελωδός, Ύμνοι, Απόδοση στα νέα ελληνικά: Αρχιμανδρίτης Ανανίας Κουστένης, εκδ. Αρμός, σελ. 1.257.

Tο ποιητικό σώμα του μελουργού της Θείας Γέννησης, Pωμανού του Mελωδού

Ο Ρωμανός ο Μελωδός, για τον οποίο ελάχιστα βιογραφικά δεδομένα γνωρίζουμε, καταγόταν από τη Συρία και έζησε στην Κωνσταντινούπολη στα χρόνια της αυτοκρατορίας του Αναστάσιου Α΄ του Δίκορου (491-518). Η επιστημονική έρευνα τον ανακάλυψε στις αρχές του 20ού αιώνα και σήμερα μας προσφέρεται από τον π. Ανανία Κουστένη μία νέα μεταφρασμένη εκδοχή του κορυφαίου ποιητή της Ευρώπης των Μέσων Χρόνων, ενός καλλιτέχνη τραγουδοποιού, που έγραφε και μελοποιούσε τις ποιητικές του δημιουργίες.

Το υπερφυές άγγιγμα της Θεοτόκου σύμφωνα με το συναξάρι του Ρωμανού εξηγεί το ποιητικό του εγκαίνιο: Μια νύχτα, ενώ κοιμόταν, φάνηκε στο όνειρό του η Παναγία και του έδωσε έναν τόμο χάρτου και τού είπε: «λάβε τον χάρτην και κατάφαγε αυτόν». Hταν ξημέρωμα της γιορτής των Χριστουγέννων. Αμέσως ξύπνησε, θαύμαζε και δόξαζε τον Θεό. Στη συνέχεια ανέβηκε στον άμβωνα και άρχισε να ψάλλει τον ύμνο «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει».

Κληρονόμος του αρχαίου δράματος

Η τέχνη του Ρωμανού είναι απαράμιλλη. Με κύριο όργανο τον διάλογο ή τον εσωτερικό μονόλογο («εν απορρήτω», όπως χαρακτηρίζει ο ίδιος τον μονόλογο) αναδεικνύεται ως ο κληρονόμος της αρχαίας δραματικής ποίησης, κατά τον μεγάλο πατρολόγο Παναγιώτη Χρήστου. Oσο υπερβολικό και αν ακούγεται αυτό δεν απέχει πολύ από την αλήθεια. Πολλοί μελετητές της βυζαντινής λογοτεχνίας υπογραμμίζουν τη θεατρικότητα της υμνογραφίας και βρίσκουν στους ψαλμούς του Ρωμανού τον κρίκο που συνδέει αρχαίο δράμα και Βυζάντιο (άλλοι κρίκοι είναι τα μυθιστορήματα και οι Βίοι αγίων). Μάλιστα ο Hans Georg Beck δεν αποκλείει στην ποιητική παραγωγή του Ρωμανού «ανοίγματα προς το εκκλησιαστικό δράμα». Παρ’ όλο που δεν διευκρινίζει ο Beck τι ακριβώς εννοεί με τους όρους «εκκλησιαστικό δράμα», με την ανάγνωση των ύμνων αισθανόμαστε μια ιδιαίτερη τεχνική για τη δημιουργία μιας δραματικής ατμόσφαιρας, καθώς και ένα έντονο ενδιαφέρον για το ψυχογράφημα των προσώπων που παρουσιάζονται. Αλλά, σε καμιά περίπτωση, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η λειτουργική ποίηση του Ρωμανού είναι ανάλογη με το θρησκευτικό δράμα που καλλιεργείται στη μεσαιωνική Δύση από τον 10ο και τον 11ο αιώνα στο πλαίσιο της λατρείας των Καθολικών. Ούτε μπορούμε να δεχθούμε άκριτα απόψεις περί σκηνοθεσίας των ύμνων εντός του ναού εφόσον δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς γινόταν η εκτέλεση του κοντακίου. Σοφά ψύχραιμο στο σημείο αυτό συναντούμε τον Κάρολο Μητσάκη στις μελέτες του για τη βυζαντινή υμνογραφία.

Ήρωες από σάρκα και αίμα

Όμως, δεν είναι λίγο ότι ο Ρωμανός υπερβαίνοντας δογματικές διατυπώσεις ή ιστορικούς περιορισμούς χρησιμοποιεί μεν την αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο, περνάει όμως με ταχείς ρυθμούς σε στιχομυθίες, όπου οι ήρωές του είναι άνθρωποι από σάρκα και αίμα που μετέχουν των παραδόξων γεγονότων: η Μαρία στον περίφημο ύμνο για τη Γέννηση είναι γυναίκα που καταπλήττεται για την παράλογη εγκυμοσύνη της, που θαυμάζει όταν θηλάζει το βρέφος χωρίς να έχει γνωρίσει άντρα και κυρίως είναι μάνα, που μόλις πληροφορείται από ξένους, τους μάγους, ότι γέννησε τον Aχρονο Θεό ξεσπάει σε κλάματα, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει μια υποδόρια περηφάνια για τον καρπό της κοιλιάς της. Οι Μάγοι με τη σειρά τους φρίττουν που είδαν κοντά της τον Ιωσήφ και αναρωτιούνται πώς θα εξηγήσει την παρουσία του συντρόφου της σε όσους την κατηγορήσουν.

Νιώθουμε τυχεροί που κυκλοφόρησε το ποιητικό σώμα του Ρωμανού σε έναν τόμο, με μια ιδιαίτερη εκδοτική επιμέλεια, όπου πλάι στο πρωτότυπο στέκει η μεταφορά του λόγου σε μια ζωντανή σημερινή δημοτική. Το εγχείρημα του π. Ανανία Κουστένη υλοποιεί το όραμα του Φώτη Κόντογλου για μετάφραση της εκκλησιαστικής λογοτεχνίας, ώστε τα πατερικά κείμενα να είναι προσβάσιμα από τον λαό. Είναι δεδομένο ότι τόσο οι νέοι αλλά και παλαιότεροι ακόμα απόφοιτοι Λυκείου δεν γνωρίζουν λέξεις, όπως «γνόφος» ή «τετυρωμένον όρος» ούτε σχήματα γραμματικά που δεν χρησιμοποιούνται στον σύγχρονο νεοελληνικό λόγο. Είναι δε σίγουρο ότι η συγκεκριμένη έκδοση θα πιάσει τόπο, εφόσον έρχεται σε μια συγκυρία όπου γίνεται πολύς λόγος για τη λειτουργική αναγέννηση. Συνεπώς, η μετάφραση του Ρωμανού (βοηθητική χαρακτηρίζεται στο Προλόγισμα του βιβλίου) μπορεί να θεωρηθεί σαν το όχημα με το οποίο ο φιλομαθής αναγνώστης -που δεν γνωρίζει το λόγιο ιδίωμα του ποιητή- θα διαβεί στο πρωτότυπο. Ναι, πατέρα Ανανία, δρασκελίζοντας τα χρυσά δώματα του ποιητικού Μεγάρου του Ρωμανού απολαύσαμε πολλά καλά!