Αρχική σελίδα → Λογοτεχνία → Πεζογραφία

«Αν είχα εύκολα τα δάκρυα, θα έκλαιγα»

Έλενα Χατζή, εφ. Τα Νέα, 4/9/2000

H ταραγμένη ζωή του Φιόντορ Nτοστογιέβσκη έρχεται στο φως μέσα από τα γράμματά του και τα λόγια της συζύγου του

Mία βιωματική βιογραφία της δεύτερης γυναίκας του γίγαντα της ρωσικής λογοτεχνίας για τα χρόνια που έζησαν μαζί από τον γάμο τους ώς τον θάνατό του (1867-1881) και μία ανθολόγηση 50 ανέκδοτων επιστολών του από το προσωπικό του ημερολόγιο της περιόδου 1834-1859, οι οποίες φωτίζουν τον μυστικό, σκοτεινό κώδικα μιας ιδιαίτερα αντιφατικής σύζευξης ζωής και μυθιστορηματικής δημιουργίας ενός πνεύματος παγκόσμιας πρωτοτυπίας

H ανάμνηση ενός ρίγους, που συνδέει πολλούς από μας με τις πρώτες νεανικές αναγνώσεις του «Υπόγειου» και αργότερα με τα μεγάλα του μυθιστορήματα, είναι μια καλή αφορμή για να ξανασυνδεθούμε με τον κόσμο του «συγγραφέα των φτωχών» μέσα από τη βιογραφία της δεύτερης γυναίκας του και την ανέκδοτη «Αλληλογραφία» του, της περιόδου 1834-1859. Διαβάζοντάς τα, έχεις διεισδύσει σαν χρυσοθήρας στο ορυχείο της ιδιωτικής του ζωής.

H Άννα Γρηγόριεβνα Ντοστογιέβσκη καταπιάνεται να μας διηγηθεί την πολυτάραχη ιστορία του άνδρα της, Ρώσου συγγραφέα και στοχαστή, από τις πιο σημαντικές μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας και του μεγαλύτερου κατά κοινή αναγνώριση μυθιστοριογράφου (1821-1881). Είναι ένα ντοκουμέντο που κινείται με άνεση και γνώση στα χρόνια της κοινής τους ζωής από τότε που γνωρίστηκαν -εκείνη εικοσάχρονη στενογράφος κι εκείνος στα 46 του, αναγνωρισμένος ήδη συγγραφέας -ώς τον θάνατό του (1881).

Είναι η ώριμη περίοδος, όπου ο Ντοστογιέβσκη έχει ήδη αναγνωριστεί με τις «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων» -καρπό της οδυνηρής εμπειρίας του στα κάτεργα. Είναι η εποχή που γράφει μέσα σε 24 μέρες τον «Παίκτη, κάτω από την πίεση ενός εκβιασμού (διαφορετικά τα συγγραφικά δικαιώματα θα περιέρχονταν στον εκδοτικό οίκο), με τη βοήθεια της νεαρής στενογράφου και αργότερα γυναίκας του και ολοκληρώνει το «Έγκλημα και τιμωρία». Θα ακολουθήσουν τα μεγάλα του μυθιστορήματα «Ηλίθιος», «Οι δαιμονισμένοι», «Αδελφοί Καραμάζωφ», τα οποία αργότερα άσκησαν καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση της δυτικής μυθιστοριογραφίας του 20ού αιώνα, αλλά και στη διαμόρφωση της φιλοσοφικής σκέψης.

H βιογραφία της Άννας Γρηγόριεβνας, αν και επικεντρωμένη στον έγγαμο βίο της με τον Ντοστογιέβσκη, αναφέρεται σποραδικά σε προηγούμενα γεγονότα της ταραγμένης ζωής του

Ο Φέντια, ο αγαπημένος σύζυγος της νεαρής Άννας Σνίτκινα, ταλαιπωρείται από χρέη, οικογενειακά βάρη, αρρώστιες (επιληπτικός, με ασθενική καρδιά), από το πάθος της ρουλέτας και το παίξιμο στο καζίνο. Τίποτα δεν κρύβουν οι πεζολογικές εξιστορήσεις της. Το βιβλίο της εμπειρικό, βασισμένο στη βιωματική τους σχέση (απέκτησαν τέσσερα παιδιά και έχασαν το πρώτο και το τέταρτο), έχει την αξία του περιεχομένου του. Καθώς ξετυλίγει την πεζή πραγματικότητα της ζωής του, κατανοείς την απόσταση ασφαλείας που υπάρχει ανάμεσα στον παγιδευμένο άνθρωπο στο δόκανο της καθημερινότητας και στον ποιητή, που αισθάνεται περισσότερο άνετα όταν κινείται στο χώρο των ιδεών και της φαντασίας.

Έγκλημα & τιμωρία»

Όσοι κάποτε ταυτίσαμε τον σκοτεινό Ρασκόλνικωφ από το «Έγκλημα και τιμωρία» με τον Ντοστογιέβσκη θα αναγνωρίσουμε ότι ο βυθισμένος στον εαυτό του ήρωας, που έγινε ένας καινούργιος άνθρωπος, περνώντας από έναν κόσμο σε έναν άλλο, είναι σε μεγάλο βαθμό ο δημιουργός του, ο οποίος περνώντας από την κόλαση ξαναγεννιέται για να λυτρωθεί με κάθε νέο αριστούργημα που γράφει.

H βιογραφία της Άννας Γρηγόριεβνας, αν και επικεντρωμένη στον έγγαμο βίο τους, αναφέρεται σποραδικά σε προηγούμενα γεγονότα της ταραγμένης ζωής του, ρίχνοντας φως στο πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται τα κύρια θέματα, ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά, που τον απασχόλησαν στα έργα του:

Στην οικογενειακή κατάσταση -ο πατέρας του, στρατιωτικός γιατρός, δολοφονήθηκε στο αγρόκτημά του από δουλοπάροικους -και στις οικονομικές δυσχέρειες που τον ακολούθησαν ώς το τέλος της ζωής του. Στις σπουδές του στη Στρατιωτική Σχολή Πετρούπολης, που εγκατέλειψε, για να αφοσιωθεί στη λογοτεχνία. Στην επαφή του, με τους «Φτωχούς» και τους απελπισμένους, χαμένους στα αγιάτρευτα, παμφάγα πάθη τους. Στη σχέση του με την ανατρεπτική ομάδα του Πετροσέφσκη, που στόχευε στην ανάπλαση της κοινωνίας και έγινε αφορμή για τη σύλληψη και καταδίκη του σε θάνατο με την κατηγορία της συνωμοσίας κατά του τσάρου Νικολάου A'. Στην απομόνωσή του σε μία από τις πιο φρικτές μεσαιωνικές φυλακές της τσαρικής Ρωσίας και στη μετατροπή της ποινής του σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία. Στις άθλιες συνθήκες παραμονής του στην πόλη Ομσκ, όπου θα ζήσει ζωή μαρτυρική με βασανιστήρια, εξευτελισμούς και κρίσεις επιληψίας. Στην επαφή του με θεολογικά ζητήματα, απ' τη μέρα που η γυναίκα ενός πρώην κατάδικου τού έδωσε κρυφά το «Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο».

Τα προβλήματα

H επανειλημμένη ανάγνωσή του τον οδήγησε στην Ορθοδοξία, μέσα από την οποία οραματίστηκε την κοινωνική συμφιλίωση λαού και διανόησης, δούλων και αφεντάδων, εξουσιαζόμενων και εξουσιαστών. Λίγες αράδες αφιερώνονται στον γάμο του με την Γαλλορωσίδα Μαρία Ντμίτριεβνα Ισάγιεβα, που γνώρισε στην πόλη Σεμιπαλάτινσκ εκτίοντας τη συνολικά δεκάχρονη ποινή του. Ενώ με λεπτομέρειες περιγράφει τα προβλήματα που τους προκαλούσε ο γιος της, ο οποίος, μετά τον θάνατο της μητέρας του από φυματίωση, απομυζούσε οικονομικά τον πατριό του και υπέσκαπτε τη σχέση του μαζί της.

«Άννα, το ξέρω, θα πεθάνω σήμερα...»

H αφήγηση είναι απλή, σαφής, αξιόπιστη. Αν υπάρχει ένας κίνδυνος, είναι η σύνδεση του θαμπού ύφους και της ιδιοσυγκρασιακά ισχνής γραφής με το πυρακτωμένο υλικό της ντοστογιεφσκικής μυθιστοριογραφίας. Αλλά το έργο του «Γίγαντα της Λογοτεχνίας» δεν κινδυνεύει. Αντίθετα, μέσα από το βιβλίο - μαρτυρία θριαμβεύει η τιμιότητα, η καρτερικότητα, η ευγενική ψυχή του. Πραγματική δεξαμενή γεμάτη λεπτομέρειες, σημαντικές και ασήμαντες, ιστορικής αξίας. Όπως το άδοξο ατύχημα -για να φτάσει τον κονδυλοφόρο του -που προκάλεσε τον θάνατό του και η ευλαβική αποδοχή του τέλους του: «Άννα, το ξέρω, θα πεθάνω σήμερα! Άναψε μια λαμπάδα και δος μου το Ευαγγέλιο...».

H ειλικρίνεια

H εκτενής περιγραφή της διαδικασίας της κηδείας, της πομπής και της ταφής, που σε βάζει στο βαρύ κλίμα του πένθους για τη μεγάλη απώλεια, αποδυναμώνεται από την τελευταία της φράση, που δεν κρύβει την ωμότητα μιας άστοχης ειλικρίνειας: «Τότε, αποκαμωμένη από τα δάκρυα και από την πείνα, γύρισα στο σπίτι με τα παιδιά».

Αλλά επειδή ο σύντροφος στη ζωή ενός ανθρώπου δεν είναι τυχαίος, η μετρημένη, απλή κοπέλα που αγαπήθηκε από τον Ντοστογιέβσκη (περισσεύουν οι αναφορές στην αγάπη του προς εκείνη και στη μεγάλη διαφορά ηλικίας τους), ομολογώντας τον απεριόριστο θαυμασμό για τη μεγαλοφυΐα του και ταυτόχρονα την ανεπάρκειά της απέναντι στην πνευματικότητά του, ανέπτυξε τις αρετές που η αδύναμη κράση του, η τιμιότητα και η αξιοπρέπειά του είχαν ανάγκη. Αγάπη, τρυφερότητα, οικογενειακή γαλήνη, κατανόηση και συνετή διαχείριση. Έφτασε να γίνει η εκδότρια των έργων του, που μετά τον θάνατό του έκαναν την ταλαιπωρημένη φτωχή του οικογένεια πλούσια. Μία ακόμα ειρωνεία της τύχης για τον συγγραφέα, που όσο ζούσε τον κυνηγούσαν οι πιστωτές του.

Ο κατάδικος της Σιβηρίας

«H ψυχή πάντοτε θα κρατάει κρυμμένα περισσότερα από όσα μπορούν να εκφραστούν με λόγια, με χρώματα, με ήχους. Να γιατί είναι δύσκολο να πραγματοποιηθεί η ιδέα μιας δημιουργίας».

Υστερόγραφο, ενός από τα πολλά γράμματα του Ντοστογιέβσκη στον αγαπημένο του αδελφό Μίσα. Όσοι βιάζονται και διαβάζουν πριν από το γράμμα το υστερόγραφο θα βρουν πολλά ανάλογα, στα οποία κατασταλάζει ο συγγραφέας, αφού προηγουμένως έχει διεξοδικά αναφερθεί σε εκκρεμότητες, σε πληροφορίες, σε εντολές, σχέδια και προγραμματισμούς.

H ανθρωπότητα έχει την τύχη να διαθέτει πλούσιο υλικό για τη ζωή του Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέβσκη. H «Αλληλογραφία (1834-1859)» είναι πολύτιμη όχι μόνο για τις εργοβιογραφικές πληροφορίες, τις εκδοτικές συνθήκες, τους εκβιασμούς, αλλά και γιατί διαφαίνεται ένας άνθρωπος που είχε συνείδηση της αξίας του. Αν και στο μεγαλύτερο μέρος τους ακούγεται διαρκώς η φωνή του που ζητάει χρήματα, διαμαρτύρεται, εξανίσταται, κραυγάζει για τον ασφυκτικό κλοιό μέσα στον οποίο αισθάνεται παγιδευμένος, αναδύεται η στέρεη φυσιογνωμία ενός επαγγελματία συγγραφέα, που από πολύ νωρίς ήξερε πως «το έργο μου μπορεί να πάσχει από διάφορες αδυναμίες και ατέλειες, ωστόσο είμαι σίγουρος (μέχρι θανάτου) ότι έχει μέσα του και υπέροχα στοιχεία που βγαίνουν από την ψυχή».

Πρωτότυπο της επιστολής του συγγραφέα προς τον αδελφό του Μιχαήλ. 12 Νοεμβρίου 1859 (Ινστιτούτο Ρωσικής Λογοτεχνίας). Κάτω, ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκη το 1847 σε σκίτσο του K. Τρουτόβσκη

Ουσιαστικά είναι ένα μαρτυρολόγιο της μοναξιάς, της κακουχίας, της ταπείνωσης, της αδικίας που υφίστατο το σώμα και το πνεύμα του. Αλλά μέσα από τις στάχτες αναδύεται ο δημιουργός που αγωνιά. «Στείλε μου το Κοράνι, την "Κριτική του Καθαρού Λόγου" του Καντ και ανυπερθέτως τον Χέγγελ, ιδιαίτερα την "Ιστορία της Φιλοσοφίας". Όλο μου το μέλλον κρέμεται από αυτό», γράφει από την απομόνωση, μια δεκάχρονη περίοδο, από την οποία αντλείται το μεγαλύτερο μέρος της «Αλληλογραφίας (1834-1859)».

Γράμματα αυθόρμητα, ειλικρινή, με οικονομία ύφους, με μια αφήγηση που δείχνει τη διάθεσή του να απογυμνώσει τη γλώσσα από τη μεγαλοπρέπειά της, με μια ασκητική, άγρυπνη ανθρωπιά. «Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο. Πρέπει να το εξιχνιάσεις και, αν αυτό το κάνεις σ' ολόκληρη τη ζωή σου, μην πεις πως έχασες τον καιρό σου. Με απασχολεί αυτό το μυστήριο διότι θέλω να είμαι ανθρώπινο ον».

H δημοσίευση των επιστολών ακολουθεί τη χρονολογική σειρά της γραφής τους. Αρχίζει με τον εντεκάχρονο Φιόντορ που εκφράζει τον σεβασμό στους γονείς του -τους αποκαλεί «μητερούλα» και «πατερούλη» κλείνοντας με τη στερεότυπη έκφραση «Σας φιλώ το χέρι». Συνεχίζει με τις προσπάθειές του στην ακαδημαϊκή του ζωή, σ' ένα περιβάλλον με άκαμπτα στρατιωτικά ήθη. Ακολουθεί η αποφοίτηση και η αποστράτευσή του από την Ακαδημία, για να αρχίσει η αναζήτηση στη λογοτεχνία. Αλλά ιδιαίτερη βαρύτητα και αξία έχουν τα γράμματά του από τα κάτεργα της Σιβηρίας, το μαρτυρικό κελί στις φυλακές του Φρουρίου Πετροπάβλοφσκ και τη μετέπειτα απομόνωσή του. Ένας μυστικός κώδικας ζωής, που θα αποκρυπτογραφήσει αργότερα στα μυθιστορήματά του.