→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Εσωτερικές απειλές στον καθρέφτη

Χρύσα Σπυροπούλου, εφ. Καθημερινή, 13/8/2006

Οι νευρώσεις και οι φοβίες του σύγχρονου ανθρώπου από τον Ζοζέ Σαραμάγκου

Ζοζέ Σαραμάγκου, Ο άνθρωπος αντίγραφο, μετ. Αθηνά Ψύλλια, εκδ. Καστανιώτη.

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου (1922, Πορτογαλία), ο οποίος τιμήθηκε το 1998 με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, εμφανίστηκε στα Γράμματα το 1966 με μια συλλογή διηγημάτων και έκτοτε η έκδοση κάθε βιβλίου του αποτελεί γεγονός. Μάλιστα, η κυκλοφορία του έργου του «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο» τάραξε τα νερά της πορτογαλικής Εκκλησίας, και το χάσμα που δημιουργήθηκε ανάμεσά τους τον οδήγησαν στην απόφαση να αποσυρθεί το 1993 στα Κανάρια Νησιά, στο Λανθαρότε, από όπου κάθε χρόνο εκδίδει το ημερολόγιό του με τον τίτλο «Τετράδια του Λανθαρότε».

Ο Σαραμάγκου γνωρίζει πολύ καλά την τέχνη των συμβόλων, του υπονοούμενου, του υπαινιγμού, στοιχεία τα οποία χρησιμοποιεί για να παρουσιάσει τα θέματά του, όπως είναι ο εφιάλτης από τη νέα τάξη πραγμάτων στον πλανήτη, ο αφανισμός του παλιού τρόπου ζωής, η απώλεια της ταυτότητας σ’ έναν κόσμο που τείνει να διαγράψει τις διαφορές. Τα μυθιστορήματά του έχουν σύνθετη και πολυεπίπεδη διάρθρωση, η υπερβολή και το φανταστικό γίνονται τα εργαλεία για να αποδοθεί η σύγχρονη πραγματικότητα ή και το επόμενο στάδιό της. Τίποτε απ’ όσα βλέπουμε και κατανοούμε δεν είναι μονοδιάστατα και μονοσήμαντα. Κάθε άλλο. Υπάρχουν αποχρώσεις και σκιές που μετατρέπονται σε επικείμενους κινδύνους.

Παράδοξη ιστορία

Στο μυθιστόρημα «Ο άνθρωπος αντίγραφο» ο Σαραμάγκου χρησιμοποιώντας μιαν υπερβολή –κάποιος αντικρίζει το αντίγραφό του– αποδίδει τις νευρώσεις, τις φοβίες και τις εμμονές του σύγχρονου ανθρώπου. Η απειλή βρίσκεται στον ψυχικό κόσμο των δύο ηρώων –ή μήπως πρόκειται για ένα πρόσωπο;– αλλά και των άλλων, καθώς η νεύρωση του ενός θαρρείς και είναι μεταδοτική, μεταφέρεται και εξαπλούται στο άμεσο κοινωνικό περιβάλλον ως ασθένεια.

Η ιστορία είναι απλή αλλά και παράδοξη. Ένας καθηγητής ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση παρακολουθώντας μια ταινία που του σύστησε συνάδελφός του, ο πρώτος που διέκρινε την ομοιότητα στα δύο πρόσωπα, με έκπληξη βλέπει έναν από τους ηθοποιούς όχι απλώς να του μοιάζει αλλά να είναι το αντίγραφό του. Από τη στιγμή εκείνη η ζωή του διαταράσσεται και αυτός προσπαθεί να πλησιάσει τον άγνωστο. Ο ήρωας είναι ένα μοναχικό άτομο με δυσκολίες στην επικοινωνία του με τους άλλους. Διαζευγμένος, με μια καινούργια σχέση, που ωστόσο είναι ασταθής και προβληματική. Ο έτερος, όταν μπαίνει στο παιχνίδι το οποίο έχει στηθεί ερήμην του, παρασύρεται και παράλληλα εμπλέκονται και οι δύο γυναίκες: η σύζυγος του ενός και η κατά φαντασίαν αγαπημένη του άλλου.

Ασφυκτική ατμόσφαιρα

Τα δωμάτια ως χώρος δράσης των ηρώων δημιουργούν ασφυκτική ατμόσφαιρα και αποτελούν το πρόσχημα, το καθρέφτισμα της υπαρξιακής αγωνίας, γιατί ο πραγματικός χώρος βρίσκεται στη φαντασία και τη συναισθηματική αρρυθμία ενός ή πολλών νευρωτικών ατόμων. Εκείνο που φοβάται ο ήρωας δεν είναι παρά το alter ego του, το άλλο πρόσωπο του εαυτού του, ο διχασμένος του εαυτός. Η αναγνώριση αυτής της καθαρά προσωπικής πραγματικότητας δεν μπορεί να έχει παρά μονάχα καταστροφική κατάληξη. Αλλωστε, η άγνωστη απειλή που εντέλει προσωποποιείται, ο τρόμος του κενού, ο όλεθρος καιροφυλακτούν. Ολα αυτά όμως είναι το σχήμα το οποίο χειρίζεται με εξαιρετική τεχνική ο συγγραφέας χωρίς να ξεφεύγει σε ασημαντότητες, για να σχολιάσει ζητήματα που απασχολούν τον σκεπτόμενο άνθρωπο: τι είναι αλήθεια και πώς αντιλαμβάνεται ο καθένας την πραγματικότητα, το εφήμερο της ζωής, ο λαβύρινθος των σχέσεων, η πρόοδος είτε στην τεχνολογία είτε στην ποιότητα της καθημερινότητας, ο χρόνος και ο τρόμος του κενού ή του αφανισμού. Ο Σαραμάγκου εισέρχεται στους σκοτεινούς μαιάνδρους του νου και καταλήγει σε φιλοσοφικές διαπιστώσεις που αφορούν στην ανθρώπινη κατάσταση. Γράφει χαρακτηριστικά: «Λένε πως μισεί κανείς τον άλλον όταν μισεί τον εαυτό του, το χειρότερο όμως απ’ όλα τα μίση είναι αυτό που βαραίνει όταν δεν μπορείς ν’ αντέξεις την ομοιότητα του άλλου, και ίσως να είναι ακόμα χειρότερη η ομοιότητα αυτή αν κάποια στιγμή γίνει απόλυτη…» (σ. 309).

Ο αναγνώστης θα απολαύσει ένα σύγχρονο μυθιστόρημα που προκαλεί με την πρωτοτυπία του και τον σκεπτικισμό του. Η κλειστοφοβική, καφκική ατμόσφαιρα δεν λειτουργεί εις βάρος της ουσίας των ιδεών.