→ Λογοτεχνία → Πεζογραφία

Τάξη στα εσκορπισμένα φύλλα

Μάρη Θεοδοσοπούλου, εφ. Το Βήμα, 18/8/2002

Πλήρες γενεαλογικό δέντρο του Παπαδιαμάντη δημοσιεύεται στο έργο σκιαθίτη μελετητή

Όταν οι μελέτες θρασομανούν γύρω από το έργο του Παπαδιαμάντη, δείχνει παράξενος ο τίτλος του βιβλίου του Ιω. Ν. Φραγκούλα, που διατείνεται πως υπάρχουν εισέτι ανερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλεξ. Παπαδιαμάντη. Δυστυχώς, όμως, μάλλον ευσταθεί. Μπορεί τα σχολιογραφικά άρθρα και οι θεωρητικές προσεγγίσεις ή αναλύσεις να πληθαίνουν, αλλά η έρευνα των πηγών πάντοτε υστερεί. Ούτε καν το οικογενειακό επίθετο του Παπαδιαμάντη δεν είναι μετά βεβαιότητος γνωστό. Εμμανουήλ Μοσκοβάκης ή Μανόλης Διαμάντης ονομαζόταν ο εκ πατρός πάππος του; Αν και εκείνα τα χρόνια, κατά συνήθεια που κρατούσε από την Τουρκοκρατία, συχνά υιοθετούσαν για επίθετο το βαπτιστικό όνομα του πατέρα, οπότε στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη προκύπτει το Εμμανουήλ, για το οποίο δεν υπάρχει διχογνωμία. Ακόμη συζητιούνται, χωρίς τελική ομοφωνία, τα ποικίλα πατρωνυμικά με τα οποία στα μαθητικά και νεανικά του χρόνια υπέγραψε ο ίδιος ο συγγραφέας προτού καταλήξει στο Παπαδιαμάντης. Αδαμαντίου, Αδαμαντιάδης, Παπά - Αδαμαντίου, Παπά - Διαμάντης ή μήπως Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ, που προβάλλει εντυπωσιακότερο, τουλάχιστον στη φαντασία του σύγχρονου αναγνώστη, ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένου σε πιθανές, κάποτε και απίθανες, συνδηλώσεις.

Υπάρχει όμως και μια άλλη ερευνητέα περιοχή στην οποία ο Ιω. Ν. Φραγκούλας αποδεικνύεται μάλλον ο μοναδικός σκαπανέας· τα υπαρκτά πρόσωπα που περνούν στη σκιαθίτικη διηγηματογραφία του Παπαδιαμάντη. Παρ' όλο που θα αναμενόταν για έναν συγγραφέα όπως ο Παπαδιαμάντης, ο οποίος έγραψε τα διηγήματά του μέσα στη θαλπωρή των αναμνήσεών του, ο κόσμος και το περιβάλλον της Σκιάθου εκείνης της εποχής να έχει πολλαπλώς και ενδελεχώς μελετηθεί. Αν μη τι άλλο, για να φανεί πόσο πιστός ή και πόσο επινοητικός μυθοπλάστης υπήρξε ο Σκιαθίτης. Αλλά και για έναν επιπλέον λόγο, καθόλου ευκαταφρόνητο δεδομένης της νοοτροπίας των σημερινών ερευνητών. Μια συστηματική «παπαδιαμαντική σκιαθίτικη προσωπογραφία», όπως αυτή που συντάσσει ο Ιω. Ν. Φραγκούλας, θα μπορούσε να λειτουργήσει για τους μελετητές ως χαλινός της φαντασίας τους. Η αλλοτινή πραγματικότητα, συναρμολογημένη ψηφίδα ψηφίδα, λογικά θα ήταν να αναχαιτίζει την αναζήτηση και απόδοση συμβολιστικών προθέσεων σε κάθε όνομα παπαδιαμαντικού προσώπου και τόπου. Αν και οι θεωρητικές συλλήψεις δυσκόλως γειώνονται. Θαυμάσιο παράδειγμα προσφέρει ένας πρόγονος του ίδιου του Ιω. Ν. Φραγκούλα, ο Φραγκούλης Κ. Φραγκούλας, μεγαλύτερος αδελφός του παππού του και γείτονας του Παπαδιαμάντη. «Ιδιότυπος άνθρωπος, οξύθυμος και πεισματάρης», είχε την ατυχία να χάσει μια κόρη του, την Κούμπω, σε ηλικία 14 ετών, όπως ακριβώς ανιστορείται στον Ρεμβασμό του Δεκαπενταύγουστου, ένα από τα διηγήματα που ο Παπαδιαμάντης εμπνεύστηκε από τον «μεγαλοκτηματία» γείτονά του. Ωστόσο ο εν λόγω Σκιαθίτης είχε την πρόσθετη δυστυχία τόσο το βαπτιστικό του όσο και το επίθετό του να παράγονται από τη λέξη Φράγκος που δηλώνει τον ξένο και τον αλλόθρησκο, οπότε οι ερευνητές διατείνονται πως ο Παπαδιαμάντης το επιστρατεύει (και αν δεν υπήρχε, θα το επινοούσε) για να προσδώσει το στίγμα της ετερότητας και μάλιστα εις διπλούν.

Χρωμολιθογραφημένη φωτογραφία του Παπαδιαμάντη τραβηγμένη το 1908 από τον ζωγράφο Γεώργιο Χατζόπουλο (αρχείο ΕΛΙΑ)

Όπως και να έχει, πλείστοι όσοι προπάτορες του Ιω. Ν. Φραγκούλα, εξ αίματος συγγενείς ή και εξ αγχιστείας, περνούν στα παπαδιαμαντικά διηγήματα ως πρωταγωνιστές ή και κομπάρσοι, εμπλέκοντάς τον εκ γενετής στο παπαδιαμαντικό σύμπαν. Με παρόμοια σερμαγιά δεν εκπλήσσει η ανάδειξή του στον πρώτο τη τάξει σκιαθίτη μελετητή, επιφανές τέκνο της γενέτειράς του, στοιχισμένος ομού μετά του παπα-δάσκαλου Γιώργη Ρήγα, αμέσως μετά τους δύο Αλέξανδρους. Πρώτος βιογράφος και βιβλιογράφος του Αλέξ. Μωραϊτίδη, με τον οποίον και συγγένευε από την πλευρά της μητέρας του. Συγγραφέας τεσσάρων τόμων με λαογραφικά Σκιαθίτικα και διά βίου άοκνος ερευνητής του κόσμου του Παπαδιαμάντη. Σε ένα προηγούμενο βιβλίο του, Νοσταλγικός περίπατος στο νησί των δύο Αλεξάνδρων τη Σκιάθο (εκδ. Δόμος), αποτυπώνει τον τόπο, ακολουθώντας τα χνάρια των παπαδιαμαντικών ηρώων· στα μονοπάτια, στα ρέματα και στα μοναστηράκια που ο χρόνος αφανίζει. Στο πρόσφατο (πρώτη έκδοση 1988, δεύτερη εμπλουτισμένη τον Ιούνιο του 2002) παρουσιάζει τους Σκιαθίτες.

Για τη σύνταξη του βιογραφικού του κάθε προσώπου ο Ιω. Ν. Φραγκούλας ανατρέχει στα ληξιαρχικά βιβλία που εκείνα τα χρόνια κρατούσαν οι ενοριακοί ναοί, όπως και στα παλαιά μητρώα της δημαρχίας Σκιάθου. Αυτή η πρωτογενής έρευνα του επιτρέπει να ανασκευάζει ή και να αντικρούει απόψεις άλλων μελετητών. Σχεδιάζει το γενεαλογικό δέντρο του Παπαδιαμάντη και στη συνέχεια παραθέτει εξαντλητική γενεαλογία παλαιών σκιαθίτικων οικογενειών. Κατ' αρχάς οι συγγενείς, μετά οι φίλοι και οι γείτονες, τέλος, ορισμένοι άλλοι συντοπίτες που οι ιστορίες τους έδωσαν το έναυσμα για κάποιο διήγημα ή επί μέρους αφήγηση, όπως ο πολύς Διαμαντής Αγάλλου Αγάλλος, ένα από τα κύρια πρόσωπα στο διήγημα Τα ρόδιν' ακρογιάλια, που ευφάνταστοι μελετητές είδαν ως εκπρόσωπο ενός «βυζαντινίζοντος» κόσμου. Ο Παπαδιαμάντης άλλοτε διατηρεί το πραγματικό όνομα ενός προσώπου και άλλοτε το παραλλάσσει. Για να ταυτίσει τους ήρωες με τα υπαρκτά πρόσωπα ο Ιω. Ν. Φραγκούλας παραθέτει εκτενή αποσπάσματα από τα διηγήματα που αποκαλύπτουν τα σουσούμια των προσώπων και τα τραγικά ή και ευτράπελα συμβάντα του βίου τους.

Γενεαλογικά δέντρα με πολλαπλές διασταυρώσεις, όπως συμβαίνει πάντοτε στις μικρές κοινωνίες, που απαιτούν επιμονή και υπομονή για να ανιχνευθούν. Εργο έμμονου ερευνητή όπως υπήρξε ο Ιω. Ν. Φραγκούλας, που ευτύχησε να μακροημερεύσει παραμένοντας ως το τέλος παραγωγικός. Εγκατεστημένος στην πρωτεύουσα της Μαγνησίας, αναχώρησε κατά σύμπτωση εντός του επετειακού έτους, στις 21 Σεπτεμβρίου 2001, μη προλαβαίνοντας για σαράντα ημέρες να εορτάσει τα ενενηκοστά πέντε γενέθλιά του.

Πάντως η αγαθή συγκυρία του παπαδιαμαντικού έτους δεν βοήθησε· ο θάνατός του δεν πέρασε ούτε καν στα ψιλά των εφημερίδων, με μία εξαίρεση (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εφ. «Η Καθημερινή», 18.12.2001), καθώς δημοσιογράφοι και παπαδιαμαντολογούντες ήσαν απασχολημένοι με την αποκάλυψη ενός διπλά συγκλονιστικού Παπαδιαμάντη, και Ευρωπαίου και πάσχοντα από πληθύν φροϋδικών συνδρόμων.