Κ.Π. Καβάφης, Ιθάκη

Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία:

1 Α. Το ποίημα αυτό του Καβάφη είναι (βάλτε σε κύκλο τη σωστή απάντηση): α)ιστορικό β)φιλοσοφικό γ)ερωτικό Β. Να αιτιολογήσετε την άποψή σας. [Η κατηγοριοποίηση αυτή των ποιημάτων του Καβάφη είναι εντελώς συμβατική, γιατί οι ομάδες συχνά επικαλύπτονται]

2 Το ποίημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Γράμματα το 1911, όταν ο ποιητής ήταν 48 ετών. Ποια σημασία έχει αυτή η πληροφορία ως προς την αξιολόγηση του ποιήματος; [Ο ποιητής ήταν δηλαδή σε ώριμη ηλικία, κατά την οποία είχε διανύσει και ο ίδιος ένα μέρος της πορείας του προς την «Ιθάκη». Το 1910 άλλωστε θεωρείται σταθμός στην ποίησή του, επειδή η μεταγενέστερη παραγωγή του Καβάφη είναι πιο σημαντική.]

3 Ποια ποιήματα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι επηρέασαν τον Καβάφη κατά τη διαπραγμάτευση του θέματός του; [Ο Τ. Μαλάνος και ο Στρ. Τσίρκας θεωρούν ότι το ποίημα του Πετρώνιου «Exortatio ad Ulyssem» επηρέασε τον Καβάφη. Ο τελευταίος ιδιαίτερα θεωρεί ότι ο Πετρώνιος έδωσε στον Καβάφη το προτρεπτικό ύφος και την ιδέα, αλλά ως προς το νόημα επηρεάστηκε από το ποίημα «Στον Οδυσσέα» του Στάθη Καραβία. Ο Γ. Π. Σαββίδης αμφισβητεί την επίδραση από τον Πετρώνιο και θεωρεί ότι ο Όμηρος, ο Δάντης και ο Τέννυσον επέδρασαν «στην ευαισθησία και την φιλοδοξία του Καβάφη» Βλ. επίσης την άποψη του Β. Κάσσου ότι τα δύο παραπάνω ποιήματα (του Πετρώνιου και Καραβία)είναι ασήμαντα και ότι το ποίημα του Καβάφη έχει μεγάλες ομοιότητες με το ποίημα του Joachim du Bellay «Les Regrets». Βλ. την πιο πάνω σημείωση.]

Ψευδο-Πετρώνιος, «Exortatio ad Ulyssem»

Άσε τη χώρα σου και γύρισε παράλια ξένα.

Ω νεανία! Πραγμάτων πιο επικίνδυνων σειρά σε περιμένει.

Στα βάσανα μην υποκύψεις.

Του Δούναβη του απόμακρου τις όχθες να γνωρίσεις.

τον παγερό Βοριά, τα ειρηνικά βασίλεια της Αιγύπτου.

Τις χώρες που τον Ήλιο βλέπουν ν’ ανατέλλει

και κείνες που τον βλέπουνε να γέρνει:

Πολύπειρος να φθάσεις, Οδυσσέα, σε τόπους άλλους.

4 Έχει υποστηριχτεί ότι η «Ιθάκη» του Καβάφη είναι επηρεασμένη από το ποίημα του ψευδο-Πετρώνιου «Exortatio ad Ulyssem» . Nα παραλληλίσετε τα δύο ποιήματα και να δείξετε πώς μεταπλάθει ο ποιητής αυτή την πηγή έμπνευσής του.

5 Ποια είναι τα μυθολογικά στοιχεία του ποιήματος και ποια η λειτουργία τους στο ποίημα;

6 Ποια στοιχεία του ποιήματος δικαιολογούν το χαρακτηρισμό του Καβάφη ως «εντελώς ιδιότυπου» ποιητή;

Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση το κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):

1. Το ποίημα έχει τόνο προτρεπτικό: Σε ποιον απευθύνεται ο ποιητής και τι τον παρακινεί να κάνει;

2. Από ποια οπτική γωνία απευθύνει ο ποιητής τις παραινέσεις του;

3. α)Ποιο ρηματικό πρόσωπο χρησιμοποιεί ο Καβάφης στο ποίημα αυτό; β)Ποιο τόνο προσδίδει στο ποίημα η χρήση αυτού του προσώπου;

4. Ποιο είναι το μέτρο των στίχων του ποιήματος;

5. Ποιες τεχνικές (π.χ. αφήγηση, περιγραφή, πεζολογία κ.ά.) χρησιμοποιεί ο ποιητής για να προ-βάλει τις ιδέες του; Δώστε παραδείγματα.

6. Ποια είναι η δομή του ποιήματος (με βάση την πορεία του ταξιδιού);

7. Οι στίχοι 13-23 προβάλλουν τον εξωτικό κόσμο της Ανατολής: ποιες λέξεις δημιουργούν αυτή την προβολή;

8. Με ποιο σχήμα λόγου ολοκληρώνει ο ποιητής το ποίημά του (στ. 36); Πώς υποβοηθά το σχήμα αυτό στη διατύπωση του βασικού νοήματος του ποιήματος; [Για το νόημα του ποιήματος, βλ. την ερμηνεία του ίδιου του Καβάφη στο Λεχωνίτη: «Το νόημα του ποιήματος τούτου είναι απλούν και σαφές: Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων ένα σκοπόν (την Ιθάκην) αποκτά πείραν, γνώσεις και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθ’ εαυτού. Κάποτε δε την ’Ιθάκην’, όταν φθάσει εις το τέρμα των προσπαθειών του την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν των προσδοκιών του. εν τούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε διότι: Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, / ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.»]

9. Ο «διδακτισμός» του Καβάφη έχει επισημανθεί από πολλούς μελετητές. Ποια στοιχεία του ποιήματος στηρίζουν αυτή τη διαπίστωση;

10. Να εκθέσετε τις απόψεις σας για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής. [Στην απάντησή σας να λάβετε υπόψη και την ακόλουθη άποψη του Σεφέρη: «...ο Καβάφης, μολονότι ανήκει στη λόγια παράδοση, συμπεριφέρεται προς τη γλώσσα σαν δημοτικιστής. όχι βέβαια από την άποψη της ορθοδοξίας, αλλά από την άποψη της ψυχολογικής διάθεσης του ανθρώπου που θέλει να μιλήσει μια παρούσα λαλιά...»]

11. Μελετητές επισημαίνουν πολλές αδυναμίες στο ποίημα, π.χ. ταυτολογίες στη γλώσσα («με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά»), επαναλήψεις («να μάθεις και να μάθεις»), ερωτηματικά ως προς τη σύνδεση τίτλου - περιεχόμενου, όμως το ποίημα αυτό είναι πολύ δημοφιλές. Μπορείτε να σκε-φτείτε μερικούς λόγους για την τόση δημοτικότητά του;

Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου:

1. Ποια ηθικά ερείσματα πρέπει να έχει όποιος επιχειρεί ένα ταξίδι προς μια Ιθάκη;

2. α)Γιατί θα πρέπει να εύχεται ο ταξιδιώτης να είναι μακρύς ο δρόμος; β)Ποιες δυσκολίες μπορεί να αντιμετωπίσει κανείς ταξιδεύοντας προς την «Ιθάκη»;

3. Τι είδους αγαθά θα αποκομίσει ο ταξιδευτής από ένα τέτοιο ταξίδι;

4. Πόσος πρέπει να είναι ο χρόνος του ταξιδιού του κάθε Οδυσσέα, κατά τον ποιητή;

5. Γιατί η «υψηλή σκέψη» και η «εκλεκτή συγκίνησις» είναι προϋποθέσεις για τη συνέχιση του ταξιδιού;

6. Τι είδους «θέλγητρα» θα μπορούσαν να αποπροσανατολίσουν τον ταξιδιώτη;

7. Όταν φτάσει στον προορισμό του ο «Οδυσσέας», με ποιο πνεύμα πρέπει να αντιμετωπίσει μια ενδεχόμενη απογοήτευση;

8. Σε τι έγκειται ο πλούτος της Ιθάκης; Γιατί δεν πρέπει να απογοητευτεί απ’ αυτήν ο ταξιδευτής;

9. Στο στίχο 29 ο καβαφικός ήρωας που φτάνει στην Ιθάκη χαρακτηρίζεται ως πλούσιος (τα πλούτη επανέρχονται στο στίχο 30). Σε ποια πλούτη αναφέρεται ο ποιητής;

10. Σε ποιους στίχους φαίνεται η ιδιαίτερη εκτίμηση που είχε ο ποιητής προς τη γνώση;

11. Αν συγκρίνετε το ταξίδι του Ομηρικού Οδυσσέα προς την Ιθάκη με εκείνες του καβαφικού ήρωα, ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές μπορείτε να εντοπίσετε;

12. Τι σήμαινε η Ιθάκη για τον Οδυσσέα και τι για τον καβαφικό ήρωα;

13. Γιατί η Ιθάκη γίνεται «Ιθάκες» στο τέλος του ποιήματος; [«Ο πληθυντικός ’Ιθάκες’, που χρησιμοποιεί ο ποιητής στον τελευταίο στίχο του ποιήματος, τονίζει το γενικευμένο, συμβολικό χαρακτήρα της εικόνας που προβάλλει εδώ: δεν είναι μόνο τούτη η νησιωτική πόλη, η πατρίδα του Οδυσσέα, μα όλοι οι τόποι, που έχουν τη δύναμη να κεντρίζουν τη φαντασία του ταξιδιώτη και να πραγματώνουν το πεπρωμένο...»]

14. Ποιες λέξεις του ποιήματος λειτουργούν ως σύμβολα;

15. Τι συμβολίζουν στο ποίημα οι «Λαιστρυγόνες», οι «Κύκλωπες», ο «θυμωμένος Ποσειδώνας»; Σε ποια περίπτωση θα μπορούσαν να ανακόψουν το ταξίδι;

16. Η λέξη «Ιθάκη», με ποιες άλλες λέξεις ή έννοιες θα μπορούσε να αντικατασταθεί; [Σύμφωνα με το νόημα που της έδωσε ο Σεφέρης: «Η Ιθάκη σημαίνει ό,τι σημαίνει για τον καθένα». Βλ. επίσης την άποψη του Παπανούτσου: «Οι ’Ιθάκες’ πια, όχι η Ιθάκη, γατί δεν είναι μία, αλλά πολλές και διάφορες - όχι μόνο στους διάφορους ανθρώπους, αλλά στον ίδιο άνθρωπο, κάθε φορά που βάζει σκοπούς και ’τέλη’ στη ζωή του. Και τι σημαίνουν; Απλούστατα: ένα είναι κάθε τόσο το ιδεατό σημείο αναφοράς, που μας χρειάζεται μόνο και μόνο για να βρίσκομε πάλι το δρόμο, τον προσανατολισμό μας, όταν με κάποιαν εκτροπή τον χάνομε. Αλλά δεν είναι το τέρμα που έχει αξία. Την αξία την έχει η ίδια η πορεία....».]

17. Να επισημάνετε τις αρνήσεις των στίχων 4-12 («μη φοβάσαι ... ποτέ σου δεν θα ’βρεις κ.ά.») και να ερμηνεύσετε τη λειτουργία τους.

18. Σε τι εξυπηρετεί η επανάληψη του στίχου 21 «όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά»; [Για τη σημασία της επανάληψης, βλ. τη μαρτυρία του ίδιου του ποιητή : «Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει μια εμφαντική μνεία των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως συμβολίζουν τας ηδονικάς απολαύσεις».]

Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου:

K.Π. Καβάφης, «Όσο μπορείς»

«Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,

τούτο προσπάθησε τουλάχιστον

όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις

μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,

μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.

Μην την εξευτελίζεις πιαίνοντάς την,

γυρίζοντας συχνά κ’ εκθέτοντάς την

στων σχέσεων και των συναναστροφών

την καθημερινήν ανοησία,

ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.»

Ποιος τρόπος ζωής προβάλλεται στο ποίημα του Καβάφη «Όσο μπορείς»; Να τον συγκρίνετε με τον τρόπο ζωής που υποβάλλεται στο ποίημα «Ιθάκη».