ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα


H σχετικότητα του δικαίου

Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 23/8/2004

Ο «Φιλοκτήτης», ένα έργο της ωριμότητας του Σοφοκλή, μας επιτρέπει να αντιληφθούμε το μέγεθος της μεγαλοφυΐας του, ένα γνώρισμα της οποίας είναι η ικανότητά του να προσαρμόζεται σε νέες συνθήκες ιδεολογικές και ηθικές, αλλά και πολιτικές, και η σεμνότητά του να μη διστάζει να αφομοιώνει διδάγματα, τεχνικές και ιδέες νεωτέρων του

Ο Σοφοκλής στα γεράματά του (γράφει τον «Φιλοκτήτη» μετά τα ογδόντα και τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» στα ενενήντα) κολυμπάει με άνεση μέσα στον ποταμό της σοφιστικής, της αμφισβήτησης και της διαλεκτικής και από την άλλη ενσωματώνει στη δραματουργία του Ευριπιδικά τεχνικά στοιχεία, ακόμη και τον από μηχανής θεό. Είναι ενδεικτικό πως από τις επτά σωζόμενες τραγωδίες του οι πέντε (οι δύο Οιδίποδες, οι «Τραχίνιες», η «Ηλέκτρα» και η «Αντιγόνη») δεν έχουν παρουσία θεού. Στον «Αίαντα», στην πρώτη χρονολογικά σωζόμενη, η Αθηνά έχει γνωρίσματα προκλασικά, προφειδιακά και σαφώς Αισχύλεια. H από μηχανής εμφάνιση του ημίθεου Ηρακλή στον «Φιλοκτήτη» έχει όλα τα δραματουργικά και αισθητικά και, θα 'λεγα, σοφιστικά γνωρίσματα του Ευριπίδη.

Αλλά εκεί όπου ο Σοφοκλής κατά τρόπον, βέβαια, πρωτότυπο και προσωπικό, αποτυπώνει στην τραγωδία του τις επιδράσεις που δέχθηκε από τη μεγάλη ιδεολογική επανάσταση του καιρού του, τη σοφιστική σχετικοκρατία, είναι ο τρόπος με τον οποίο δραματοποιεί την αμφισημία του σχετικού, διαχειριζόμενος τον κοινόχρηστο μύθο τού Οιτέως Φιλοκτήτη. Από την πάγια φιλοσοφική του θέση ο Σοφοκλής διατηρεί και σ' αυτή την τραγωδία τη θεολογία των χρησμών και το μοντέλο τού «σκεύους εκλογής». Όλοι οι ήρωες των Σοφόκλειων έργων υπόκεινται σε έναν χρησμό και ως ενεργούμενα ενός θεϊκού σχεδίου - που τους έχει σε ανύποπτο χρόνο επιλέξει για να φέρουν εις πέρας έναν ορισμένο σκοπό, τον οποίο συνήθως αγνοούν κι όχι σπάνια του αντιστέκονται - υποχρεώνονται να το υποστούν για να δικαιώσουν τη βούληση που κυβερνά τον κόσμο. Έτσι, ο Φιλοκτήτης επελέγη να βοηθήσει τον Ηρακλή να πεθάνει επί της πυράς στην Οίτη, λυτρώνοντάς τον από τους αφόρητους πόνους που του έχει προκαλέσει ο δηλητηριασμένος με αίμα του Κενταύρου Νέσσου χιτώνας, τον οποίο του έχει στείλει η παραπλανημένη Δηιάνειρα.

Ο Ηρακλής του δωρίζει τα τρομερά του όπλα, το τόξο και τα βέλη του. Με αυτά ο Φιλοκτήτης μετέχει στην τρωική εκστρατεία. Στον πλου προς Ίλιον τα πλοία σταθμεύουν στην έρημη νήσο Λήμνο. Ο Φιλοκτήτης, δεινός κυνηγός, κυνηγώντας σε ιερό, εν αγνοία του, άλσος της Αρτέμιδος, τιμωρείται με το δήγμα στη φτέρνα του δηλητηριώδους φιδιού. Το τραύμα πυορροεί, όζει και οι Έλληνες με συμβουλή του Οδυσσέα εγκαταλείπουν τον ήρωα στην ερημιά. Εκεί ζει κατά φύσιν, επιστρέφοντας στον πρωτόγονο βίο. Ο πρώτος Ροβινσώνας Κρούσος. Τα όπλα όμως του Ηρακλή είναι θεόθεν προορισμένα να συντελέσουν στην Άλωση της Τροίας. Ιδού, λοιπόν, το ανελέητο θεϊκό σχέδιο: ένας αθώος, ανύποπτος άνθρωπος, ένας περαστικός κυνηγός της Οίτης, κληρώθηκε να υπηρετήσει ένα σχέδιο που ο σκοπός του σε βαθύ χρόνο θα εκπληρωθεί, ενώ το σκεύος εκλογής θα περάσει του λιναριού τα πάθη. Έως εδώ ο Σοφοκλής ακολουθεί την πάγια δραματουργική του στρατηγική. Είναι το παρελθόν του ήρωα. Το έργο όμως αρχίζει όταν θα πρέπει να μπει σε ενέργεια η τελευταία φάση του σχεδίου. Αποστέλλεται στη Λήμνο ο Οδυσσέας, μισητός εχθρός του ήρωα, με τον νεαρό γιο του νεκρού πλέον Αχιλλέα, Νεοπτόλεμο, να πείσουν με τη λογική ή τη βία τον ερημίτη να προσφέρει τα μοιραία όπλα του στην υπηρεσία για την οποία έχει προδιαγράψει το σχέδιο. Εδώ παρεμβαίνει και ο Ευριπίδειος δάκτυλος και η σοφιστική.

Οι τρεις άνδρες του έργου υπηρετούν, ερμηνεύουν και ορίζουν με τρεις διαφορετικούς τρόπους τα γεγονότα, άρα και τον σκοπό. Και οι τρεις από την πλευρά που βλέπουν έχουν δίκιο! Ο Οδυσσέας εκφράζει την πολιτική σκοπιμότητα χωρίς να εισέρχεται ιδιοτέλεια στις ενέργειές του. Τα όπλα του Φιλοκτήτη είναι το μέσον με το οποίο θα ευοδωθεί ο κοινός σκοπός. Ο Οδυσσέας υπερασπίζεται την κοινή ωφέλεια, που συνεπάγεται και τέλος του αιματηρού πολέμου. Οι επιδιώξεις του, που αγιάζουν τα μέσα χάριν του σκοπού, φαντάζουν κυνικές και σχεδόν απάνθρωπες, αλλά περιγράφουν την πολιτική φιλοσοφία που δογματίζει την άποψη πως το καλό του συνόλου προϋποθέτει συχνά τη θυσία του ατομικού συμφέροντος. Ο νεαρός Νεοπτόλεμος, με την αγνότητα του εφηβικού συναισθηματισμού από τη μια - τη δεδομένη στη νεότητα επανάσταση μπροστά στην αδικία εις βάρος αναξιοπαθούντων -, αλλά συνάμα και την επίσης δεδομένη δίψα και ορμή για δράση, διάκριση και φιλοδοξία, παραπαίει ανάμεσα σε αντιφατικά και συγκεχυμένα αισθήματα και ιδεολογήματα.

Από την άλλη ο θυμωμένος, προκατειλημμένος και βασανισμένος ερημίτης έχει μετατραπεί σε θηρίο, είναι πλέον αυτάρκης, άφιλος και συνειδητά άπολις. Σημειώνω εδώ πως η αυτάρκεια του Φιλοκτήτη περιγράφεται από τον Σοφοκλή με ανάλογα «οικονομικά» κριτήρια με αυτά που περιγράφει ο Ευριπίδης: την αυτάρκεια του Κύκλωπα. Φιλοκτήτης και Κύκλωψ δέχονται εισβολή που διαταράσσει την ισορροπία τους.

Σημειώνω εδώ, επίσης, πως η μελέτη των συνθηκών του πρωτόγονου βίου ήταν κύρια σπουδή των σοφιστών. H λύση που δίνει ο Σοφοκλής, με την επιφάνεια του Ηρακλή που αποκαλύπτει το θεϊκό σχέδιο και την επιλογή του Φιλοκτήτη ως οργάνου του, είναι μια κατ' εξοχήν κατ' οικονομίαν πολιτική λύση. Δηλαδή ένας συμβιβασμός, μια Ισορροπία, όπου τα τρία μέρη θυσιάζουν μέρος της ελευθερίας της. Εικόνα κράτους δικαίου.

H τραγωδία του Σοφοκλή είναι ένα, στον προβληματισμό του, σύγχρονο «παιδαγωγικό» κείμενο. Πρόσφατα μπήκε στην εκπαίδευση ως απλό ανάγνωσμα. Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί, αντί αυτού του πράγματι διδακτικού πολιτικού έργου, έχει επιλεγεί η ειρωνικότατη - έξοχη για άλλους λόγους, αλλά όχι αρκούντως παιδαγωγική - «Ελένη» του Ευριπίδη.

« Ήταν ο καλύτερος Φιλοκτήτης μετά τον Μινωτή»

Στην Επίδαυρο το ΔΗΠΕΘΕ Λάρισας, με σκηνοθέτη τον Γιάννη Ιορδανίδη, πρωτάρη στον χώρο αλλά σεμνό, προσεκτικό και πειθαρχημένο, έδωσε μια έγκυρη ανάγνωση του δύσκολου αυτού κειμένου, όπου προέχει το ιδεολογικό-ψυχολογικό στοιχείο και οι λίγες ανατροπές δεν συγκροτούν αυτό που λέμε συνήθως «δράση». Ο Ιορδανίδης είχε σκηνοθετήσει πριν από λίγα χρόνια μια θολή παράσταση των «Νεφελών». Τώρα νηφάλιος, χωρίς έπαρση, δίδαξε σχέσεις, ανέδειξε τους ρυθμούς του έργου και ισορρόπησε συγκρούσεις.

Είχε στη διάθεσή του την καλύτερη, νομίζω, μετάφραση του Τάσου Ρούσσου και έναν συνθέτη που γνωρίζει καλά, παρότι νέος στο είδος, τη δραματική και τη λυρική διάσταση των χορικών, τον Χριστιανάκη. Χωρίς να ενοχλούν τα τυπικά σκηνικά του Αγγελή και με άνισα τα κοστούμια της Ντούτση. Ο Χορός δεν είναι κομάντος, είναι ναυτάκια. Καμιά φορά οι σκηνογράφοι πρέπει να ακούνε και τα μέτρα και τους ρυθμούς του κειμένου (και του πρωτοτύπου). Πιθανόν όλη η ευθύνη του βίαιου, πρωτόγονου, αυταρχικού χορού να βαρύνει τον σκηνοθέτη και λιγότερο τον Ισίδωρο Σιδέρη, τον χορογράφο που, βέβαια, υλοποίησε, θαυμαστά ως αποτέλεσμα, την ιδέα.

Ο Γιώργος Κέντρος (Οδυσσέας) είχε νεύρο, αλλά με στοιχεία μιας υστερίας που δεν συνάδει με την ψυχραιμία ενός πολιτικού. Δεν έβγαλε την αλεπού του ρόλου, πρόβαλε την ύαινα.

Ο Νίκος Ψαρράς (Νεοπτόλεμος) είχε πολύ ωραίες στιγμές. Έχει σκηνικά προσόντα για το είδος που τώρα φάνηκαν, ενώ παλαιότερα (Αίμων) δεν είχαν διαφανεί. Πολύ σωστά ισορρόπησε τον αγνό, φιλάνθρωπο νεανία με τον φιλόδοξο για διακρίσεις έφηβο.

Ο Νικήτας Τσακίρογλου, αυτή η σπάνια προίκα του θεάτρου μας, έδειξε άλλη μια φορά πως η τραγική υπόκριση χρειάζεται ειδικά εφόδια, αφοσίωση και ασκητική. Ο Φιλοκτήτης του είχε πάθος, θυμό, παράπονο, απελπισία, αλλά και μια υπερήφανη αρχοντιά και μια καταθλιπτική αξιοπρέπεια. Ήταν ο καλύτερος Φιλοκτήτης μετά τον Μινωτή.