ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα

Αστική ηθογραφία

Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 14/11/2005

Aνεξάρτητα από το ταλέντο, τον οίστρο ή το βάθος διαπραγμάτευσης ενός θέματος στο θέατρο, το είδος μπορεί να παραμένει το ίδιο

Κωμωδία π.χ. είναι ο «Φιλάργυρος» του Μολιέρου και το «Στραβόξυλο» του Ψαθά, φάρσα ο «Ράπτης κυριών» του Φεϋντώ και το «Δεν είμαι εγώ» του Ξενόπουλου, δράμα ιδεών «H αγριόπαπια» του Ίψεν και ο «Αρχιτέκτονας Μάρθας» του Νιρβάνα. Ο Τσέχωφ χαρακτηρίζει τον «Θείο Βάνια» «σκηνές από την αγροτική ζωή». Αν ο Κορομηλάς χαρακτήρισε την «Τύχη της Μαρούλας» «σκηνές από τη ζωή των υπηρετών» και ο Μπόγρης «T' αρραβωνιάσματα» «σκηνές από τη νησιώτικη ζωή» ή «τη ζωή των ψαράδων» και ο Χορν «Το φυντανάκι» «σκηνές από την πλακιώτικη ζωή», πού θα είχαμε αντιρρήσεις, εκτός από την ποιότητα της γραφής; Γράφω τα παραπάνω γιατί τα ελληνικά έργα τα χαρακτηρίζανε ηθογραφίες, ενώ τα ευρωπαϊκά θα εθεωρείτο υποτιμητικό να χαρακτηριστούν ηθογραφίες. Και η «Αυλή των θαυμάτων» του Καμπανέλλη ηθογραφία είναι με μια διαφορά, να μπερδεύουμε τον όρο αυτό με ό,τι θεωρήθηκε ηθογραφικό στην Ελλάδα.

Δηλαδή το γραφικό, το λαογραφικό, το αφελές, το ψευδορομαντικό και το περιγραφικό των ηθών και των εθίμων της υπαίθρου ή της γειτονιάς. Ηθογραφία είναι και ο «Βόυτσεκ» και η «Δεσποινίς Τζούλια» και η «Στέλλα Βιολάντη» και το «Ενυδρείο» του Μουρσελά. Και είναι ηθογραφία η καταγραφή και η περιγραφή ενός δοσμένου κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο και εξαιτίας των συνθηκών, των θεσμών, των παραδόσεων και των ιστορικών, κοινωνικών, οικονομικών διεργασιών διαμορφώνονται συνειδήσεις, συγκροτούνται τάξεις, δημιουργούνται χαρακτήρες και εξηγούνται συγκρούσεις, κίνητρα και επιδιώξεις.

Ανάλογα με τη γωνία λήψης των δρωμένων, η ηθογραφία μπορεί να είναι κοινωνική, ψυχολογική, πολιτική κ.λπ. Διότι πράγματι οι συνθήκες συντελούν στο να μορφωθούν χαρακτήρες (και ανάλογες στάσεις ζωής) που προκαλούν οι κοινωνικές συγκρούσεις ή οι ηθικοί κώδικες, οι απαγορεύσεις, οι ελευθερίες ή τα θρησκευτικά δόγματα ή ακόμη οι ευκαιρίες για δράση, συμμετοχή ή πάλι απομόνωση, άρνηση και εξέγερση. Στον τόπο μας δυστυχώς, παρόλο που το θέατρό μας επηρεάστηκε από τον ευρωπαϊκό νατουραλισμό (Ζολά, ηθογραφία η «Νανά») ή τον κριτικό ρεαλισμό, περιορίστηκε σε μια παγιδευμένη έννοια της ηθογραφίας έτσι ώστε να μη θεωρεί ηθογραφία την Παλαμική «Τρισεύγενη» ή τη «Στέλλα Βιολάντη» του Ξενόπουλου, παρά μόνο το «Φιόρο του Λεβάντε» του ίδιου, την «Γκόλφω» («σκηνές από την ποιμενική ζωή»!!) και το «Φυντανάκι».

Μακρηγορώ διότι, όπως έγραφα και στη σαββατιάτικη επιφυλλίδα, η επιτροπή που εξέτασε, όπως παρανόμως εξέτασε, τους υποψηφίους των δραματικών σχολών, είναι βέβαιο ότι θα απέρριπτε υποψήφιο αν έγραφε, στη δοσμένη ερώτηση, πως ηθογραφία είναι η «Τρισεύγενη», το «Αχ, αυτά τα φαντάσματα» του Ντε Φιλίπο, ο «Θείος Βάνιας» του Τσέχωφ, η «Λύκαινα» του Βάργκα και ο «Επιστάτης» του Πίντερ.

Αυτή την εποχή παίζονται στην Αθήνα σημαντικά έργα της παγκόσμιας δραματουργίας, αριστουργήματα ή απλώς καλογραμμένα που είναι σαφώς Ηθογραφίες με το περιεχόμενο του όρου που ανέπτυξα παραπάνω.

Θα ξεκινήσω από το διασημότερο: τον «Γυάλινο Κόσμο» του Τεν. Ουίλιαμς που παίζεται στο «Θέατρο Μεταξουργείο», το καλύτερο, χωρίς αμφιβολία, δράμα του Αμερικανού Τσέχωφ. Είναι ένα καθαρό, διαυγές, ψυχολογικό δράμα, ηθογραφικού γένους. Ο συγγραφέας καταγράφει με ακρίβεια μικροβιολόγου τις συμπεριφορές τεσσάρων πειραματόζωων, όπως απαιτούσε να γίνεται ο θεμελιωτής του νατουραλισμού, ο Ζολά, έχοντας ως όπλο την επιστημονική μεθοδολογία. Τα τέσσερα αυτά πρόσωπα - πειραματόζωα ζουν και κινούνται μέσα σ' ένα δοσμένο κοινωνικό, οικονομικό πλέγμα θεσμών, ηθών, αξιών και ιδεών. Δεν είναι τυχαίο πως και ο ρωσικός ρεαλισμός και ο αμερικανικός παραπέμπουν σε δύο μεγάλες σχολές ψυχολογίας της συμπεριφοράς, στη θεωρία των αρνητικών αντανακλαστικών του Παβλώφ ο πρώτος, στη θεωρία των θετικών αντανακλαστικών του Σκίνερ και του Γουάτσον ο δεύτερος. Και οι δύο σχολές ψυχολογίας της συμπεριφοράς αναφέρονται στο πεδίο «Περιβάλλον». Όπως και άλλοτε μου έχει δοθεί η ευκαιρία να σημειώσω, η αρχαία σημασία της λέξεως «ήθος» ήταν: ενδιαίτημα, τόπος, κατοικία, άρα η μετεξέλιξη της έννοιας σε «τρόπος», «συμπεριφορά» μάς δίνει το κλειδί να κατανοήσουμε τις δύο θεωρίες που προανέφερα συνειδητοποιώντας πως το «περιβάλλον» (κοινωνικό, γεωγραφικό, ιστορικό κ.λπ.) καθορίζει τα μέγιστα τη συμπεριφορά, τα ήθη και τους χαρακτήρες.

Οι ήρωες του Τεν. Ουίλιαμς ζουν και κινούνται, αντιδρούν και σχεδιάζουν σχεδία βίου μέσα στον αμερικανικό Νότο, όπως εξάλλου και στα περισσότερα έργα του.

Εκείνο που τους κάνει να υπερβαίνουν τα στενά, ασφυκτικά πλαίσια της κοινωνίας τους και της εποχής τους είναι η ποιητική δύναμη του ποιητή και την εφοδιάζει με ρίζες εντοπιότητας αλλά και ύψος, πλάτος φυλλώματος και απλώνεται όπου γης, όπως συμβαίνει με τους Νορβηγούς ήρωες του Ίψεν, τους Σουηδούς του Στρίντμπεργκ, τους Ρώσους του Τσέχωφ, τους Άγγλους του Πίντερ.

Δεν θα ξαναπιάσω την ανάλυση του «Γυάλινου κόσμου»· περίσσεψαν οι αναλύσεις. Θα μείνω στην παράσταση, την οποία σκηνοθέτησε ένας άξιος Σέρβος καλλιτέχνης, ο Νεμπόγια Μπράντιτς, διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου στο Βελιγράδι. Ο βασανισμένος αυτός Βαλκάνιος βρήκε στους βασανισμένους, ταπεινωμένους και καταφρονεμένους αντιήρωες του αμερικανικού Νότου και στις τραυματικές εγκαυστικές εμπειρίες των Ελλήνων ηθοποιών γόνιμες αναλογίες. Κατανόησε πως το δράμα και τα ψυχολογικά αδιέξοδα των «ηρώων» του Ουίλιαμς μπορεί να συμβούν και τώρα στην Καλαμάτα, στην Πρίστινα, στο Λέτσε, στο Έξετερ, στη Μασσαλία και την Τιφλίδα.

Ο Λουκιανός Κηλαηδόνης θυμήθηκε τον αρχιτέκτονα που σπούδασε και έκτισε έναν περίκλειστο, σχεδόν φοβικό, χώρο, φωλιά και δίχτυ, στέγαστρο και παγίδα, ενώ παράλληλα ο μουσικός Κηλαηδόνης προίκισε την παράσταση με βάθος μουσικό περνώντας από το μέλος στον ρυθμό, από το μπλουζ στην τζαζ και φτάνοντας στην όπερα, για να τονίσει την αδιόρατη αλλά υπαρκτή μελοδραματική φλέβα της ποιητικής γραφής.

H Άννα Βαγενά έπλασε μια Αμάντα - μάνα κλώσσα, αράχνη σαν την πανάρχαιη θεά των μινωικών όφεων, μνήμη και μνήμα, μήτρα και τάφο. Με αναμνήσεις από Παξινού του «Ρόκκο και τ' αδέλφια του», Μανιάνι της «Μάμα Ρόμα», «Δράκαινα» του Μπόγρη και «Φλανδρώ» του Χορν.

H Γιασεμί Κηλαηδόνη (Λώρα) έφτιαξε με μέσα λιτά, πυκνά, βαθιές χαράξεις και βουβή εκρηκτική συναισθηματική φόρτιση τον καλύτερο ώς τώρα ρόλο της και μια από τις καλύτερες Λώρες των τελευταίων ετών (έχουν προηγηθεί 18 συνάδελφοί της στην Ελλάδα μόνο!).

Ο Αλμπέρτο Φάις (Τομ) έχει σπουδαίο επικοινωνιακό μέσο, ένα διαυγές υποκριτικό όργανο και άνεση σκηνική. Διαφόρισε σωστά τα δύο ταμπλό, αφηγηματικό και δραματικό. Ο Γιώργος Χρυσοστόμου (Τζιμ) αποκάλυψη. Άνετος, λιτός, συναισθηματικά ισορροπημένος, ανάμεσα στο τυπικό της σχέσης και στο φιλάνθρωπο, συμπλήρωσε τη διανομή.

H μετάφραση του Μπελιέ έχει όλες τις αρετές του πολύπειρου αυτού και ανεξάντλητου ποιητή των μεταφράσεων.

Υγρασία, χιούμορ και τρυφερότητα

Στο «Θέατρο Βασιλάκου» παίζεται μια τρυφερή, απλή, σχεδόν απλοϊκή στην αθωότητά της ηθογραφία του αμερικανικού μικροαστισμού. Το έργο «Ταξίδι στο Μπάουντιφουλ» του Χόρτον Φουτ, του, και αυτού (!), επονομαζόμενου Αμερικανού Τσέχωφ. Υπερβολές. Ο άνθρωπος ξέρει θέατρο, έχει έξοχο χιούμορ, γράφει σύντομες πυκνές ατάκες και έχει ως θέμα μια γριούλα που στα τελευταία της δραπετεύει από τον ασφυκτικό μικροαστικό μίζερο κόσμο της πόλης για να επισκεφθεί τον εξιδανικευμένο γενέθλιο τόπο της, ερείπιο πια και νεκροταφείο αναμνήσεων.

Το έργο βασίζεται μόνο στην ικανότητα των συντελεστών για να γίνει ανεκτό, γιατί δεν διαθέτει παρά μονόχορδη ανέλιξη. Ο Πάτσας έστησε δύο έξοχα σκηνικά. Ο Γιοβανίδης το μετέφρασε διατηρώντας την υγρασία του, το χιούμορ και την τρυφερότητά του. H Κατερίνα Παπανικολάου έντυσε με γούστο τους ήρωες και η Ηλέκτρα Παπακώστα (τι θαυμάσια συνθέτρια!) έγραψε και επιμελήθηκε μουσική οικείων ήχων. Ο Παυλόπουλος έδωσε φωτισμό-ουσία στους όγκους.

Δύο νεώτερες θεατρίνες λάμπουν. H Ευαγ. Μουμούρη και η Γεωργία Γεωργόνη με άνεση, εσωτερικότητα, ρυθμό και μέτρο δίνουν ρέστα. Ο Θωμάς και ο Αρβανιτάκης ξέρουν να κάνουν ρόλο το λίγο και το συμπληρωματικό.

Ο Στέλιος Μάινας παίζει αμερικανικό θέατρο ρεαλιστικής ακρίβειας, ουσίας και λιτότητας.

H Βαλάκου πέραν της υποκριτικής. Μάθημα και Σταθμός. Προίκα της Ιστορίας του θεάτρου μας.

INFO

«Γυάλινος κόσμος». Του Τενεσί Ουίλιαμς στο «Θέατρο Μεταξουργείο» (Ακαδήμου 14, Μεταξουργείο. Τηλ. 210-5234.382)

«Ταξίδι στο Μπάουντιφουλ» του Χόρτον Φουτ στο «Θέατρο Βασιλάκου» (Προφήτου Δανιήλ 3 - Πλαταιών, Κεραμεικός. Τηλ. 210-3467.735)