ΛογοτεχνίαΣύμμεικτα
Η αλεπού στο παζάρι
Κώστας Γεωργουσόπουλος, εφ. Τα Νέα, 17/4/2010
ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΤΥΧΗΜΑ ΠΟΥ ΣΩΘΗΚΕ ΜΟΝΟ ΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΕΝΔΟΞΟ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΠΑΝΤΩΝ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΕΙΔΟΣ, ΤΟ ΣΑΤΥΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑ
αλλά και έχει ασχοληθεί διεξοδικότερα με το μοναδικό ολοκληρωμένο κείμενο, το οποίο μάλιστα πρόσφατα μετέφρασε με εμπεριστατωμένο πρόλογο στις Εκδόσεις Στιγμή, έχει, και σωστά, τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσο αυτόν το δείγμα από τα εκατονταπλάσια χαμένα, είναι αντιπροσωπευτικό για να συναγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για την ποιότητα και το ύφος αλλά και το ιδεολογικό περιεχόμενο του τετάρτου δράματος κάθε διαγωνιζόμενης τετραλογίας στα Μεγάλα Διονύσια.
Πάντως ο «Κύκλωψ» του Ευριπίδη έχει την ενδιαφέρουσα μεταφραστική του περιπέτεια, αν σκεφτεί κανείς πως όταν πρωτοανέβηκε από τον Φώτο Πολίτη στο Εθνικό Θέατρο, το 1933, πιθανόν σε παγκόσμια σύγχρονη παράσταση, η μετάφραση ήταν του Αλέξανδρου Πάλλη, του μεγάλου δημοτικιστή, του μεταφραστή της «Ιλιάδος». Και μένω σ΄ αυτήν την πληροφορία για να θυμίσω πως την ίδια εποχή που ο Γρυπάρης μεταφράζει «Ορέστεια», ο Μάνος «Αντιγόνη», ο Χριστομάνος «Αντιγόνη» και «Αλκηστη», ο Δημητρακόπουλος Αριστοφάνη, όπως και ο Σουρής «Νεφέλες», ο Πάλλης μεταφράζει «Ιλιάδα», «Ευαγγέλια» και «Κύκλωπα», όλοι τους για να αποδείξουν (και το απέδειξαν) ότι η δημοτική ήταν ικανή ως όχημα να αποδώσει τις αποχρώσεις και τη γλωσσική ποικιλία και μουσική της αρχαίας γλώσσας. Ο Πάλλης μετέφρασε τον «Κύκλωπα» στο ιδίωμα του δημοτικού τραγουδιού, μεταφέροντας γλωσσικά το σατυρικό είδος στον ποιμενικό βίο της εποχής του.
Το 1973 ο Ευαγγελάτος σε μια μεικτή και σύνθετη παράσταση με την «Αλκηστη» και τον «Κύκλωπα» χρησιμοποίησε πάλι τη μετάφραση του Πάλλη, ενώ πριν από λίγα μόλις χρόνια σε άλλη μια τολμηρή μείξη ειδών πάλι στην Επίδαυρο συνυπήρξαν η «Εκάβη» και ο «Κύκλωψ», το πρώτο σε μετάφραση Χουρμουζιάδη και το δεύτερο σε μετάφραση Κ.Χ. Μύρη. Εξάλλου ο Χουρμουζιάδης με το κύρος του είχε επιχειρηματολογήσει για κοινά στοιχεία των δύο ευριπίδειων δραμάτων (ΠολυμήστωρΚύκλωψ και Οδυσσεύς - Οδυσσεύς!). Ο Σολομός εξάλλου είχε τολμήσει να συνυπάρξουν πάντα στην Επίδαυρο ο «Κύκλωψ» και ο «Δύσκολος» του Μενάνδρου. Αυτά τα ολίγα για να καταδειχτεί πότε η Επίδαυρος τολμούσε να πειραματίζεται αλλά με επιχειρήματα και από σοβαρούς ανθρώπους.
Αν σήμερα ανέσυρα αυτό το σατυρικό δράμα από τη βιβλιοθήκη και την ιστορία της ελληνικής παραστασιολογίας είναι γιατί ανεξάρτητα από τη δραματουργική του αξία, έχει για την κρίσιμη φάση που περνάμε σήμερα στα οικονομικά και κοινωνικά μας «στενά» μέγα ιδεολογικό ψαχνό.
Ο Ευριπίδης ειδικά σ΄ αυτό το κείμενο είναι άκρως διαποτισμένος και θα έλεγα διαφωτισμένος από τη Σοφιστική (εξάλλου η Σοφιστική προσφυώς ονομάστηκε «Πρώτος Διαφωτισμός» γιατί πράγματι ο άλλος, ο γνωστός και μη εξαιρετέος ήταν μια επαναφορά των παλαιών αμφισβητήσεων και των ορθολογιστικών αποριών και λύσεων). Ως γνωστόν, οι σοφιστές πρώτοι αμφισβήτησαν τις αξίες του καιρού τους και ανίχνευσαν τις αρχές των θεσμών. Οντας οι πρώτοι εθνολόγοι, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, πολιτειολόγοι, φυσιοδίφες και οι πρώτοι που αναζήτησαν τις λογικές αρχές των μύθων, αλλά και των συμβόλων, ανέτρεξαν και στους πρωτόγονους λαούς, στις περασμένες φάσεις του πολιτισμού. Ακόμη και η Αττική Κωμωδία είχε καταφύγει δίπλα στους ζωόμορφους χορούς να χρησιμοποιήσει και χορό «ανθρωποφάγων», κανιβάλων!!
Ο Ευριπίδης στον «Κύκλωπα» περιγράφει έναν τέτοιο πολιτισμό. Οι Κύκλωπες ζουν κατά φύσιν. Είναι ποιμενικός λαός, δεν έχει ανακαλύψει ακόμη ούτε τη γεωργία. Εχουν όμως προχωρήσει, χωρίς να απεμπολήσουν την ωμοφαγία και την ανθρωποφαγία και την ψητή τροφή, όπως στις μέρες μας τη μελέτησε ο Λεβί-Στρος.
Η κοινωνία των Κυκλώπων δεν έχει θεσμούς, δεν έχει βωμούς, άρα και θεούς, δεν έχει αξίες και είναι ενστικτοκεντρική. Πληρούν τις πρωτογενείς ανάγκες τους που τις υπαγορεύουν η πείνα, η δίψα και το σεξ. Τους κυβερνούν νομοτελειακά οι λειτουργίες του σώματος, οι ορμόνες, τα υγρά και η ικανοποίηση των αισθήσεων. Με μια έξοχη «ζαβολιά» του Ευριπίδη ο Κύκλωπας γνωρίζει από αφηγήσεις, ναυαγών πιθανόν, τα τρωικά γεγονότα και μυκτηρίζει την ανθρώπινη ηλιθιότητα για ιδέες, για προσβολές της τιμής εξαιτίας μιας γυναίκας (της Ελένης) που μόνο για να πληροί ερωτικές εκρύσεις είναι ανεκτή. Επίσης ο Κύκλωπας γελοιοποιεί την πολεμική αρετή και τις αριστείες, πλην των γαστρονομικών! Σ΄ αυτόν τον άξενο, ανοίκειο κόσμο εισέρχεται ο περιπλανώμενος στο Αιγαίο Οδυσσέας με τους συντρόφους του που ρίχνουν άγκυρα στη Σικελία κάτω από την Αίτνα, για να βρουν νερό και τροφές. Και έτσι ο Ευριπίδης στήνει τον «Αγώνα» ανάμεσα στο πρωτόγονο και στο πολιτισμένο, ανάμεσα στην αθέσμιτη κοινότητα και τη διαφοροποιημένη κοινωνία. Ο Οδυσσέας είναι ο διαχειριστής του Λόγου, ο στρατηγικός προγραμματιστής, ο άρχοντας των αφηρημένων εννοιών και ο απόλυτος χρήστης μιας δόκιμης και κατεκτημένης πείρας. Ανταγωνιστικός, ελισσόμενος και βαθιά εμποτισμένος από το πολιτισμικό δόγμα αιώνων «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» (που οι ανιστόρητοι χρέωσαν στον Μακιαβέλι!) καταστρώνει ένα ασφαλές σχέδιο δράσης. Οπως στα πολιτιστικά ρατσιστικά ανέκδοτα οι ιθαγενείς θαμπώνονται από τις χρωματιστές χάντρες, έτσι ο Οδυσσέας προσφέρει στον πρωτόγονο και άπειρο Κύκλωπα τον οίνον. Τον μεθά, τον κοιμίζει και του εξορύσσει το «μάτι» (πρόκειται για λάθος ο ένας οφθαλμός, δύο είχε ο έρμος ο Κύκλωπας, αλλά τους δύο σ΄ έναν κανθό, σαν δύο αυγά μάτια στο τηγάνι!).
Αν ο Ευριπίδης ζούσε στην εποχή του Μολιέρου, θα λέγαμε πως έπλασε έναν Οδυσσέα λιμπερτίνο, κάτι σαν τον αδίστακτο Δον Ζουάν