Ο κόσμος της θεωρίας είναι ζωντανός

Γιώργος Σιακαντάρης, εφ. Τα Νέα, 30/6/2012

Η μεγάλη των φιλοσόφων σχολή

Είναι πολύ διαδεδομένη η άποψη που βλέπει ένα τείχος να διαχωρίζει τον κόσμο των ιδεών από τον πραγματικό κόσμο. Ο Γκαίτε έγραφε ότι είναι γκρίζο το δέντρο της θεωρίας και πράσινο το δέντρο της ζωής. Ο Φράνκο Αλέσιο με την «Ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας» δείχνει ότι και μέσα στον κόσμο της θεωρίας και της φιλοσοφίας υπάρχει πολλή ζωντάνια. Δείχνει ότι ένα, όχι και τόσο αδιόρατο, νήμα ενώνει τη ζωή των φιλοσοφικών ιδεών με τις ανάγκες για αλλαγή και μετασχηματισμό της πραγματικής ζωής. Οι ιδέες των φιλοσόφων που περιγράφει, ξεκινώντας από τον καθόλου σκοτεινό 15ο αιώνα και φθάνοντας έως τον κατεξοχήν εκπρόσωπο του γερμανικού Διαφωτισμού, τον Καντ, καθόλου δεν αφορούν μια γκρίζα θεωρία, αλλά είναι οι ιδέες ενός κόσμου που αυτογνωρίζεται και γι' αυτό αυτομετασχηματίζεται. Κρατάμε δηλαδή στα χέρια μας ένα βιβλίο που περιγράφει πώς οι ιδέες αλλάζουν τον κόσμο.

Ξεκινώντας από τον δήθεν σκοτεινό 15ο αιώνα και ακολουθώντας μια διαδρομή που φθάνει έως τον ύστερο 18ο αιώνα και τους γερμανούς στοχαστές, ο ιταλός ιστορικός των ιδεών καταδεικνύει ότι τα προβλήματα που απασχολούν τη φιλοσοφική θέαση, μέσα στο μακρύ χρονικό ανάπτυξής της, είναι κοινά. Τη φιλοσοφική σκέψη ταλανίζουν ερωτήματα, όπως το αν υπάρχουν όρια στην ανθρώπινη γνώση, τι μπορούμε να γνωρίζουμε, για ποια πράγματα μπορούμε μόνο να εικάζουμε ή απλώς να εξετάζουμε, πώς γνωρίζουμε, γιατί χρειάζεται να γνωρίζουμε, υπάρχουν αίτια που καθορίζουν την πορεία του ανθρώπου, τι σχέση μπορεί να έχει η λογική με την πίστη, πώς κυβερνάται καλύτερα ο άνθρωπος, ποια πολιτεύματα είναι δημοκρατικά και ανθρώπινα και ποια όχι και γιατί.

Η αφετηρία του οδοιπορικού στον υπέροχο κόσμο των ιδεών τοποθετείται στον 15ο αιώνα. Αντίθετα απ' όσα μια επιδερμική, δήθεν ορθολογιστική, ανάλυση θέλει να υποστηρίζει, ο κόσμος της γνώσης διαλέγεται έντονα με τον κόσμο της θεολογικής πίστης. Από τον κόσμο της θεολογίας προκύπτει πολιτική αντίδραση κατά του παπικού πρωτείου, αλλά και υπέροχες νότες ορθολογιστικής σκέψης. Δύο κομβικές μορφές εκείνης της περιόδου είναι ο Πίκο ντε Μιράντολα (1463-1494) και ο Τζορντάνο Μπρούνο (1548-1600).

Ο Τζοβάνι Πίκο ντε Μιράντολα αποτελεί έναν από τους μείζονες εκπροσώπους του φλωρεντινού ουμανισμού. Διέδωσε την ιδέα της φιλοσοφικής και θρησκευτικής αναγέννησης του ανθρώπου, την ιδέα δηλαδή της εξύψωσης του ανθρώπου που τον καθιστά κοινωνό της ουράνιας ζωής και τον βοηθά να αναγεννηθεί. Η φιλοσοφία διαγράφεται ως ανοδική πορεία του ανθρώπου προς την αρμονία. Η ηθική συγκρατεί και κυβερνά τα γήινα πάθη, η φυσική φιλοσοφία συμβάλλει στην κατανόηση της φύσης και η θεολογία προσεγγίζει την ύψιστη Ενότητα.

Ο Τζορντάνο Μπρούνο υπήρξε δομινικανός μοναχός γεννημένος στη Νόλα. Εγινε λέκτορας της ιερής Θεολογίας στο τάγμα. Μεγάλο μέρος της ζωής του το έζησε στο Παρίσι, στην Πράγα και στη Φρανκφούρτη. Φυλακίστηκε από την Ιερά Εξέταση και τον Πάπα και καταδικάστηκε να καεί στην πυρά στις 20 Ιανουαρίου 1600, στο λυκαυγές της νεωτερικής εποχής. Γι' αυτόν η φιλοσοφία είναι ανεξαρτησία από τον πνευματικό χώρο των εκκλησιαστικών αντιλήψεων. Ο Μπρούνο στη ζωή του και στο έργο του τασσόταν πάντα κατά του σχολαστικισμού ως ενός κλειστού συστήματος που δεν επιτρέπει τη διαμόρφωση απεριόριστων οριζόντων. Πίστευε ότι, όπως το Σύμπαν δεν έχει όρια, έτσι και η ανθρώπινη γνώση δεν έχει όρια. Γι' αυτό και καταδικάστηκε.

Η συναρπαστική περιπέτεια των ιδεών

Ο Φράνκο Αλέσιο δίδαξε Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου και του Κάλιαρι και διετέλεσε τακτικός καθηγητής στην Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Παβίας - από εκεί προέκυψε και η ομότιτλη μελέτη του. Η μεταγενέστερη «Ιστορία του για τη Νεότερη Φιλοσοφία» ξεχωρίζει όμως, διότι εδώ η ανάπτυξη των ιδεών συναντά τη βιογραφία των φιλοσόφων, αλλά και τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκε το έργο τους.

Τον 15ο αιώνα, όπως σημειώνει, είναι σε πλήρη εξέλιξη η σύγκρουση μεταξύ του παπισμού και των συνοδικών. Ο καρδινάλιος Κουζανός επιδιώκει να συμφιλιώσει τις αντιθέσεις των δύο αντιπάλων, σκιαγραφώντας ένα οικουμενικό όραμα της πραγματικότητας. Θέματα όπως η ιεραρχία, η εξουσία, η συναίνεση έχουν την απαρχή τους στον προβληματισμό αυτής της εποχής. Αρχίζει η αμφισβήτηση της παράδοσης ως μοναδικής αυθεντίας. Αυτή η αντίθεση παράδοσης και νεωτερισμού χαράσσει έναν νέο δρόμο που καλείται να ακολουθήσει η νέα σκέψη.

Βλέπουμε ότι ακόμη και η συζήτηση που γίνεται με όρους της παπικής ηγεμονίας για τη σχέση αυθεντίας και συναίνεσης υποσκάπτει την αδιαμφισβήτητη ώς τότε κυριαρχία της εκκλησιαστικής ηγεμονίας. Το σαράκι του ορθού λόγου (στην ελληνική βιβλιογραφία ο Κουζανός αναφερόταν και ως Νικόλαος Καρκίνος) έχει αρχίσει να τρώει την κυριαρχία της παράδοσης.

Ο άλλος χώρος του οποίου αμφισβητείται η κυριαρχία είναι αυτός των πανεπιστημίων του σχολαστικισμού. Μια άλλη παιδεία προχωρεί πέραν και εναντίον του σχολαστικισμού. Είναι η εποχή του ουμανισμού και της ουμανιστικής παιδείας. Το μείζον εδώ είναι ότι για πρώτη φορά και με τόσο καθαρό τρόπο η ιστορία εκλαμβάνεται ως ιστορία του ανθρώπου και όχι ως μια διαδικασία που εξαρτάται από εξω-ανθρώπινες αυθεντίες. Στο έδαφος του ουμανισμού γεννιούνται και γράφουν στοχαστές όπως οι Κολούτσο Σαλουτάτι, Λεονάρντο Μπρούνι, Πότζο Μπρατσολίνι. Ο φλωρεντινός ουμανισμός προετοιμάζει το έδαφος για τον Νικολό Μακιαβέλι, τον πρώτο μεγάλο πολιτικό σύμβουλο ή μήπως σύμβουλο πολιτικών; Αν και πολλοί μάλλον κρίνουν ότι η δεύτερη ιδιότητα ταιριάζει στον Μακιαβέλι, ο Αλέσιο κλίνει προς την πρώτη.

Ο 16ος αιώνας είναι ο αιώνας της εισόδου στο νεότερο κράτος. Αυτό σημαίνει ότι εισερχόμαστε σε μια εποχή όπου το κράτος δεν υποτάσσεται σε «οικουμενικές δυνάμεις (Εκκλησία και αυτοκρατορία) και δεν περιορίζεται από άλλες μικρές τοπικές δυνάμεις.

Αν όμως αμφισβητείται η παράδοση, γιατί να μην αμφισβητηθεί και η πραγματικότητα... Είναι ο καιρός να εμφανισθεί στο προσκήνιο ο Τόμας Μουρ και το νησί της ουτοπίας του. Αλλά επίσης είναι καιρός να αμφισβητηθεί και ο Μακιαβέλι από τους Τζοβάνι Μποτέρο και Ζαν Μποντέν, οι οποίοι θεωρούν ότι η πολιτική οφείλει να είναι ηθική. Ο Ερασμος με τη σειρά του οδηγεί τον ουμανισμό στη Μεταρρύθμιση. Αυτήν όμως δεν την πραγματοποιεί ό ίδιος, αλλά ο Λούθηρος και ο Καλβίνος. Εδώ το μείζον αντικείμενο συζήτησης είναι η συνείδηση. Εχει φθάσει όμως η εποχή για να πει τον αποφασιστικό της λόγο και η επιστήμη της φύσης με τον Κοπέρνικο. Οι κοινωνίες ωστόσο δεν είναι έτοιμες για την αμφισβήτηση του λόγου των Γραφών από τον επιστημονικό λόγο περί φύσης και το αποδεικνύουν καίγοντας τον Τζορντάνο Μπρούνο.

Από εδώ και πέρα όμως οι δυνάμεις της παράδοσης και της συντήρησης δεν μπορούν να περιορίσουν την ανάπτυξη της επιστημονικής και της νεότερης σκέψης.

Τον 17ο αιώνα, η φιλοσοφία πλέον δεν είναι διαίσθηση, σχόλιο ή στοχασμός, αλλά εμπειρία, είναι δηλαδή και επιστήμη. Οι Φράνσις Μπέικον και Πιερ Γκασεντί είναι εδώ. Τότε όμως στην ωραία φιλοσοφική παρέα του Αλέσιο προσέρχονται και οι Τόμας Χομπς και Τζον Λοκ για να μιλήσουν για τον τρόπο που επιτυγχάνεται η γνώση, αλλά και για τον τρόπο με τον οποίο θεμελιώνεται η εξουσία. Ακολουθεί η ανάπτυξη της σχέσης της φιλοσοφίας με τη λογική και την πίστη (Ντεκάρτ, Πασκάλ και Μαλεμπράνς).

Ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας των Φώτων, των εγκυκλοπαιδιστών. Ο αιώνας των Μοντεσκιέ, Βολταίρου, Ρουσό. Η «Εγκυκλοπαίδεια» αποτελεί τη συμπύκνωση των ιδεών του Διαφωτισμού. Εδώ, μας λέει ο συγγραφέας, πραγματοποιείται το ιδανικό του Μπέικον για μια χρήσιμη γνώση. Αυτός όμως είναι και ο εφιάλτης της απολυταρχίας και της εκκλησιαστικής ιεραρχίας.

Ο θεωρητικός και φιλοσοφικός δρόμος είναι ανοικτός για την κριτική σκέψη του γερμανικού στοχασμού (Βολφ, Λέσινγκ, Χέρντερ), αλλά κυρίως για την κριτική του καθαρού λόγου, των αισθητικών αντιλήψεων και των κοινωνικών αυθεντιών, όπως αυτή προκύπτει με το έργο του Καντ.

Εντέλει, το συγκεκριμένο βιβλίο δεν είναι απλώς ευχάριστο, αλλά είναι και ένα πολλαπλά ωφέλιμο βιβλίο καθώς όχι μονάχα αφηγείται την περιπέτεια της ανθρώπινης διάνοιας, αλλά και την αποκωδικοποιεί κιόλας.

Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527)

Ο συγγραφέας του «Ηγεμόνα» γεννήθηκε και έζησε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του στη Φλωρεντία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν ο πρώτος πολιτικός σύμβουλος, αφού από τη θέση του γραμματέα της δεύτερης Καγκελαρίας στη Φλωρεντία λειτούργησε ως ο θεωρητικός της φλωρεντινής δημοκρατίας. Είναι ένας γραμματέας, ένας ειδικός που επί χρόνια μελετούσε και ανέλυε την τέχνη της κρατικής διακυβέρνησης. Στην ουσία όμως είναι ο πρώτος που διαχώρισε την ηθική από την πολιτική, ο πρώτος που επιχείρησε να δείξει όχι τι πρέπει να κάνει η πολιτική, αλλά το τι κάνει η πολιτική. Οπως γράφει ο Αλέσιο, καινοτομία του ήταν ότι προσπάθησε να δει την πολιτική εκ των έσω, ανεξάρτητα από προπολιτικές και εξωπολιτικές αυθεντίες, προβάλλοντας δηλαδή τα πολιτικά πράγματα για άμεση έρευνα και παρατήρηση από τα μέσα. Ποτέ δεν είπε ότι η πολιτική δεν είναι ηθική, αλλά μόνο πως η ηθική της πολιτικής είναι η τήρηση και η εφαρμογή του δημόσιου συμφέροντος. Η πολιτική δεν είναι χωρίς ηθική, έχει όμως τη δική της ηθική. Η πολιτική όπως τη γνωρίζουμε στους νεότερους χρόνους ξεκινά από τη σκέψη του Μακιαβέλι και αφορά όχι την προάσπιση των ιδιωτικών συμφερόντων των πολιτικών, αλλά τα συλλογικά συμφέροντα της κοινωνίας.

5 φιλόσοφοι κλειδιά

Γιόχαν Γκότφριντ Μπέρκλεϊ (1685-1753)

Γεννήθηκε στο Ντάιζερτ της Ιρλανδίας και έγινε ιερέας της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Αυτό που κυριαρχεί στον στοχασμό του είναι η κριτική της άποψης των ντεϊστών για τον Θεό και τον κόσμο, αλλά και ο σκεπτικισμός του για τον αντικειμενικό κόσμο. Ο σκεπτικισμός του είναι όμως τόσο δυνατός που αμφισβητώντας κάθε δυνατότητα υλικής ύπαρξης του κόσμου οδηγείται στο να θεωρήσει ότι ο κόσμος είναι μια βεβαιότητα ιδεών, καταργώντας έτσι τη διάκριση πραγματικού και φαινομενικού κόσμου.

Γκιοργκ Χέρντερ (1744-1803)

Γεννημένος στο Μόρουνγκεν της Ανατολικής Πρωσίας, ξεκίνησε ως ιεροκήρυκας, για να γίνει ο θεμελιωτής του πρώιμου γερμανικού εθνικισμού. Το βαθύτερο νόημα στο αποσπασματικό έργο του είναι η προάσπιση της ιδέας του λαού ως συνόλου, που αναπτύσσεται ως ενιαίος οργανισμός. Ερχεται σε πλήρη σύγκρουση με τον Διαφωτισμό, αφού θεωρεί ότι ούτε το άτομο ούτε το κράτος μπορούν να αποτελούν το επίκεντρο της ζωής. Αυτό είναι ο λαός ως «ζώσα ψυχή», εντός της οποίας σβήνει κάθε ξεχωριστή ατομικότητα.

Ιμάνουελ Καντ (1724-1804)

Ο τελευταίος παμμέγιστος φιλόσοφος, η σκέψη και η ζωή του οποίου περιγράφονται σε αυτό το βιβλίο, είναι ο γερμανός φιλόσοφος Καντ. Αυτός γεννήθηκε και έζησε στο Κένιξμπεργκ, τότε πόλη της Ανατολικής Πρωσίας, η οποία σήμερα ανήκει στη Ρωσία. Είναι ο φιλόσοφος της λογικής, αυτός που επισήμανε ποιος είναι ο τρόπος με τον οποίο γνωρίζει ο άνθρωπος, αλλά και το ποια είναι τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Ο Καντ ανέδειξε την αναγκαιότητα και συνάμα την ανεπάρκεια στη χρήση της λογικής στη γνώση. Στην ουσία υποστήριξε ότι η λογική εκτιμά, αλλά δεν παράγει τη γνώση. Γνώση γι' αυτόν είναι η προσαρμογή των δεδομένων στον νου.

Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς (1646-1716)

Ο Λάιμπνιτς γεννήθηκε στη Λειψία και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ως σύμβουλος της Αυλής. Θεωρείται ο «πατέρας θεμελιωτής» της νεότερης γερμανικής μεταφυσικής. Προσπάθησε να συμφιλιώσει τον κόσμο ως ορθολογικό σχέδιο με την ελευθερία του Θεού. Αυτό προσπαθεί να το αποδείξει αναπτύσσοντας τις βασικές αρχές του: την αρχή του καλύτερου και εν αρμονία ευρισκόμενου κόσμου, αρχή που στον «Καντίντ» ειρωνεύεται ο Βολταίρος, την αρχή της λογικής και της αλήθειας του γεγονότος και την αρχή της μη αντίφασης και του αποχρώντος λόγου. Ο Λάιμπνιτς επεδίωξε με τη συγκρότηση των αληθειών της λογικής να λύσει το πρόβλημα της φυσιοκρατικής αναγκαιότητας και της ελευθερίας της βούλησης, του Θεού ως ελεύθερου δημιουργού και του ανθρώπου ως του άλλου επίσης ελεύθερου δημιουργού. Τελικά η λύση που δίνει είναι ότι η βούληση του Θεού δεν επιλέγει τυχαία, αλλά με βάση την «αρχή του καλύτερου κόσμου». Η θεϊκή αναγκαιότητα δεν είναι φυσική, αλλά ηθική. Εκεί μέσα πλέον αναπτύσσεται η ελεύθερη ανθρώπινη δημιουργικότητα.