Σωκράτης

 Θανάσης Γιαλκέτσης, εφ. Ελευθεροτυπία (Βιβλιοθήκη), 23/11/2001

Η ζωή του, το πιο σπουδαίο έργο του

Έτος Σωκράτη χαρακτηρίστηκε το 2001. Θυμηθήκαμε έτσι ότι η έναρξη της νέας χιλιετίας συμπίπτει με την επέτειο των 2.400 χρόνων από το θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ.).

Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, «ο Σωκράτης διαπράττει αδίκημα αρνούμενος να αναγνωρίσει τους θεούς που αναγνωρίζει η πόλη και επιχειρώντας να εισαγάγει καινούργιους. Επίσης διαπράττει αδίκημα διαφθείροντας τη νεολαία. Προτεινόμενη ποινή: θάνατος». Στην «Απολογία» του ο Σωκράτης απευθύνθηκε στους δικαστές του και στους συμπολίτες του λέγοντας: «Δεν πρόκειται να σταματήσω να φιλοσοφώ και να σας συμβουλεύω και να φανερώνω την αλήθεια σ' όποιον από σας συναντώ κάθε φορά λέγοντας τα συνηθισμένα μου: "Καλέ μου άνθρωπε... δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για το πώς θ' αποκτήσεις όσο γίνεται περισσότερα χρήματα και για τιμές και για δόξες και να μη φροντίζεις ούτε να νοιάζεσαι για τη σωστή γνώση και την αλήθεια και για το πώς θα κάνεις όσο γίνεται καλύτερη την ψυχή σου;"...». Ο Σωκράτης υπηρέτησε τη φιλοσοφία λειτουργώντας σαν μια ενοχλητική αλογόμυγα που τσίμπαγε και ερέθιζε τις συνειδήσεις των ανθρώπων, εμποδίζοντας το διανοητικό και ηθικό τους λήθαργο και υποκινώντας διαρκώς νέες αναζητήσεις. 2.400 χρόνια μετά τη δίκη και την εκτέλεσή του βρισκόμαστε ακόμη αντιμέτωποι με το «σωκρατικό παράδοξο», με τη μοναδική περίπτωση ενός φιλοσόφου που δεν διεκδικούσε καμία αυθεντία και δεν διατύπωσε κάποιο σταθερό δόγμα. Ο Σωκράτης αναζητούσε την αλήθεια και διακρίβωνε τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Ηθελε να βοηθήσει τους ανθρώπους να σκέφτονται ανεξάρτητα και να γίνονται καλύτεροι. Ηθελε να τους βοηθήσει να μάθουν να απαντούν στο ερώτημα: πώς ζει κανείς σωστά; Ο ίδιος ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι γνωρίζει την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Κατόρθωσε ωστόσο να στρέψει τη φιλοσοφία προς μια εντελώς νέα κατεύθυνση. Ο Σωκράτης δεν μας άφησε κανένα γραπτό έργο. Ο τρόπος που έζησε -και πέθανε- υπήρξε ίσως το πιο σπουδαίο έργο που μας κληρονομεί. Η φιλοσοφία του Σωκράτη συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την άοκνη προσπάθειά του να κάνει τη ζωή του δικό του έργο. Και η ζωή του Σωκράτη επιβεβαιώνει, με τη σειρά της, τη συνέπεια με την οποία υπερασπίστηκε στην πράξη τις βασικές ιδέες της διδασκαλίας του: την ιδέα, λ.χ., ότι ο πλούτος, η δύναμη, η φήμη και οι τιμές δεν σημαίνουν τίποτα σε σύγκριση με την αρετή και τη φροντίδα για την ψυχή («της ψυχής επιμελείσθαι»)· την ιδέα ότι δεν αξίζει να ζει κανείς μια ζωή που δεν την έχει σκεφτεί («ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω»), ότι η αρετή εξαρτιέται από τη γνώση και ιδιαίτερα από την αυτογνωσία και ότι το να υφίστασαι μια αδικία, ακόμη και το θάνατο, είναι προτιμότερο από το να αδικείς ο ίδιος. Η κληρονομιά του Σωκράτη περιλαμβάνει την αντιδογματική σοφία ενός ανθρώπου που είχε επίγνωση της άγνοιάς του και γι' αυτό μεταβιβάζει στους διαδόχους του όχι ένα σύστημα ιδεών, αλλά το χρέος να συνεχίσουν το έργο της ατέρμονης αναζήτησης εκείνης της γνώσης που οδηγεί στην αρετή.

Η φιλοσοφία ως τέχνη του βίου

Θανάσης Γιαλκέτσης-Κατερίνα Σχινά, εφ. Ελευθεροτυπία (Βιβλιοθήκη, 23/11/2001

Η παράξενη, αινιγματική, ειρωνική μορφή του Σωκράτη είναι διαρκώς παρούσα σε όλες σχεδόν τις σελίδες του βιβλίου του Αλέξανδρου Νεχαμά «Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί: από τον Πλάτωνα στον Φουκό» («Νεφέλη», 2001). Η παράδοση των φιλοσόφων της τέχνης του βίου ξεκινάει με τον Σωκράτη, τον άνθρωπο «που δημιούργησε τον εαυτό του χωρίς ποτέ να δείξει σε κανέναν πώς το έκανε».

Ο Σωκράτης καθιέρωσε τον εαυτό του ως μοναδικό και αλησμόνητο άτομο και ήταν αυτός που άσκησε πρώτος τη φιλοσοφία ως τέχνη του βίου. Το παράδειγμα του Σωκράτη ακολουθούν από διαφορετικούς δρόμους ο Μοντέν, ο Νίτσε και ο Φουκό, στην προσπάθειά τους να πλάσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους και να εδραιώσουν νέους τρόπους ζωής.

Ο Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Συνομιλήσαμε μαζί του για τη μορφή του Σωκράτη και τη σωκρατική κληρονομιά.

ΕΡ.: Επικρατεί η εντύπωση ότι υπάρχουν τόσοι Σωκράτες όσοι και οι συγγραφείς που μίλησαν γι' αυτόν. Ηδη από την αρχαιότητα, ο Σωκράτης του Ξενοφώντα (ηθικολόγος, θρησκόληπτος, αδιάλλακτος μάρτυρας της αρετής και εξαρτημένος από τις παραδοσιακές αξίες) διαφέρει πολύ από τους «Σωκράτες» του Πλάτωνα, που με τη σειρά τους αλλάζουν, σχεδόν από διάλογο σε διάλογο. Για να μη μιλήσουμε για την τεράστια ποικιλία των ερμηνειών που γέννησε η σωκρατική κληρονομιά μέσα στους αιώνες. Πώς εξηγείται αυτή η μεγάλη διαφοροποίηση; Υπάρχει κάποια εικόνα του Σωκράτη που να βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα, κάποια ερμηνεία της σκέψης του που να μπορεί να θεωρηθεί ακριβής;

ΑΠ.: Ακόμη και για τους συγχρόνους του, τον Αντισθένη, τον Αρίστιππο, τον Αισχίνη τον Σφήτιο, τον Φαίδωνα, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα (για να μην αναφέρω τον Αριστοφάνη), ο Σωκράτης πρέπει να υπήρξε ένα απόλυτο μυστήριο. Αλλως, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε το γιατί, άνθρωποι που τον γνώρισαν τόσο καλά, παρήγαγαν τόσο διαφορετικές εκδοχές του και τού απέδωσαν τις πιο αντιφατικές απόψεις. Πώς μπορεί το ίδιο πρόσωπο να είναι ο ερευνητής των ουράνιων φαινομένων στις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη, να ενδιαφέρεται για την αστρονομία στα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα και να αρνείται κάθε ενδιαφέρον για τέτοια ζητήματα στην «Απολογία» του Πλάτωνα; Μπορεί ο ίδιος άνθρωπος να θεωρείται από τους φίλους του ο πρώτος εμπνευστής του κυνισμού (από τον Αντισθένη), του ηδονισμού (από τον Αρίστιππο), του μεταφυσικού οράματος της Θεωρίας των μορφών (από τον Πλάτωνα); Πώς μπορούμε να συλλάβουμε έναν ανθρώπινο χαρακτήρα ο οποίος, ασφαλής μέσα στην έννοια που ο ίδιος έδινε για την αρετή, παρείχε στους συντρόφους της καθημερινότητάς του την εντύπωση ότι κατείχε αυτή την αρετή για τους πλέον διαφορετικούς λόγους; Πώς θα μπορούσαμε να ελπίσουμε ότι είναι δυνατόν να συλλάβουμε ένα τέτοιο πρόσωπο;

Πιστεύω ότι είναι αδύνατον να διαπεράσουμε την επιφάνεια της αδιατάρακτης αίσθησης περί αρετής που διέθετε ο Σωκράτης και να κατανοήσουμε μια για πάντα ποια ήταν τα στοιχεία που την καθιστούσαν δυνατή. Ωστόσο, έχουμε πράγματι ένα πορτρέτο -αυτό που μας παρουσιάζουν οι πρώιμοι διάλογοι του Πλάτωνα- το οποίο με τη σειρά του έχει ερμηνευτεί με τους πιο αντιφατικούς τρόπους: οι σημερινοί αναγνώστες του Πλάτωνα (για να μην αναφερθώ στους αρχαίους) συνεχίζουν να βρίσκουν στους πρώιμους διαλόγους του, όλες εκείνες τις πλευρές του Σωκράτη τις οποίες αναγνώριζαν και οι σύγχρονοί του. Και αυτό υποδηλώνει ότι το πορτρέτο του Πλάτωνα, που μας φαίνεται τόσο μυστηριώδες σήμερα όσο μυστηριώδης φαινόταν και ο Σωκράτης για τους Αθηναίους του καιρού του, μπορεί πράγματι να παρουσιάζει μιαν ακριβή εικόνα του χαρακτήρα του. Ισως να είναι, σε τελευταία ανάλυση, το μόνο ακριβές πορτρέτο του Σωκράτη, ακριβώς γιατί δεν παρέχει καθαρή απάντηση στο ερώτημα ποιος πραγματικά ήταν ο Σωκράτης.

ΕΡ.: Το ζήτημα που θέτει ο Σωκράτης στην αρχή της πλατωνικής «Πολιτείας» -«ου γαρ περί του επιτυχόντος ο λόγος, αλλά περί του όντινα τρόπον χρη ζην»- ορίζει έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν. Στο βιβλίο σας «Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκό» (Νεφέλη, 2001) υποστηρίζετε ότι ο Σωκράτης εγκαινιάζει μια φιλοσοφική παράδοση που βλέπει τη φιλοσοφία ως τέχνη του βίου. Μπορείτε να μας εξηγήσετε συνοπτικά αυτή τη θέση σας;

ΑΠ.: Η «Πολιτεία» δεν εισάγει ένα νέο τρόπο του φιλοσοφείν αλλά την ίδια τη φιλοσοφία. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπήρχε παγιωμένη επιστήμη ή πρακτική ή θεσμός που θα μπορούσε να ονομαστεί «φιλοσοφία» πριν ο Πλάτων εισηγηθεί τον όρο, και γι' αυτόν η φιλοσοφία δεν ήταν τόσο ένα δόγμα αλλά ένας ριζοσπαστικά νέος τρόπος ζωής. Αντιπαρέθετε το φιλοσοφικό τρόπο ζωής με τη ζωή όπως την έβλεπε η αθηναϊκή παράδοση, η αρχαία θρησκεία, οι απόψεις των σοφιστών, το δημοκρατικό (ή τυραννικό) πολίτευμα και η ποίηση. Οταν έγραφε «παλαιά μεν τις διαφορά φιλοσοφία τε και ποιητική» (Πολιτεία 607b), στην πραγματικότητα συγκάλυπτε το γεγονός ότι η φιλοσοφία δεν μπορούσε να βρίσκεται σε παλαιά αντιπαλότητα με την ποίηση, αφού δεν υπήρχε πριν εκείνος ο ίδιος την εγκαινιάσει - είναι εξάλλου τυπικό για όσους εισάγουν νέες έννοιες (όπως την έννοια του έθνους, επί παραδείγματι) να ισχυρίζονται ότι αυτές οι έννοιες υφίσταντο ανέκαθεν.

Υπάρχει, ωστόσο, μια μείζων διαφορά ανάμεσα στην τέχνη του βίου που συναντάμε στους Σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα και την τέχνη που περιγράφεται στην «Πολιτεία». Ο Σωκράτης ασκούσε αυτή την τέχνη χωρίς ποτέ να αποκαλύψει (ίσως γιατί και ο ίδιος δεν γνώριζε) τι την έκανε δυνατή: αυτό είναι το μυστήριο στο οποίο αναφέρθηκα στην προηγούμενη απάντησή μου. Στην «Πολιτεία», ωστόσο, ο Πλάτων προσφέρει μια συνολική εξήγηση πρώτα της συνθήκης, που επέτρεψε σε έναν Σωκράτη να αναδειχθεί, και ύστερα των τρόπων με τους οποίους μια κοινωνία μπορεί να οργανωθεί, έτσι ώστε άνθρωποι σαν τον Σωκράτη να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της, να αναγνωρίζονται ως οι καλύτεροι και να μην εκτελούνται σαν κοινοί εγκληματίες, όπως ο Σωκράτης στην Αθήνα. Αυτοί είναι οι «φιλόσοφοι-βασιλείς» του. Μια τέτοια εξήγηση προϋποθέτει πολλά. Πρέπει να καθιερώσεις ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα επιτρέπει αυτοί οι άνθρωποι να αναγνωρίζονται γι' αυτό που είναι, εξού και δεν χρειάζεσαι μόνο μια φιλοσοφία της εκπαίδευσης αλλά και μια θεωρία κοινωνικής ιεράρχησης και οργάνωσης: μια πολιτική φιλοσοφία. Πρέπει να δείξεις τι πρέπει να μαθαίνουν οι άνθρωποι μέσω της εκπαίδευσής τους: γι' αυτό χρειάζεσαι μίαν επιστημολογία. Πρέπει να καταδείξεις αν αυτή η γνώση είναι ορθή, και πώς είναι ο κόσμος στον οποίο ανήκει η γνώση: γι' αυτό χρειάζεσαι μια μεταφυσική. Πρέπει να δείξεις ότι αυτή είναι η καλύτερη ανθρώπινη ζωή: γι' αυτό χρειάζεσαι μια ηθική. Σταδιακά, τέτοιες θεωρίες αποκτούν τη δική τους ζωή, ανεξάρτητα από τη ζωή στην οποία αρχικά αποσκοπούσαν να οδηγήσουν, και η μελέτη τους γίνεται ένας στόχος καθεαυτόν. Μ' αυτό τον τρόπο μεταβαίνουμε από μια τέχνη του βίου, στη συστηματική, θεωρητική φιλοσοφία.

ΕΡ.: Ο Σωκράτης θεωρήθηκε από πολλούς ως ο θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας, επειδή κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη και την εγκατέστησε στην πόλη, ανάμεσα στους ανθρώπους. Αυτή η ερμηνεία συμπληρώνει ή συγκρούεται με τη δική σας, που τον θεωρεί ως δάσκαλο της τέχνης του βίου (με μια πιο ατομικιστική έννοια);

ΑΠ.: Και πάλι, η φιλοσοφία δεν υφίσταται ως ανεξάρτητος θεσμός πριν από το Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης εφάρμοσε τις μεθόδους επιχειρηματολογίας, που είχαν αναπτυχθεί για τη διερεύνηση των φυσικών φαινομένων, στην εξέταση τού πώς πρέπει να ζει κανείς με τον ορθότερο τρόπο. Πιστεύω ότι ήταν ατομικιστής, αλλά η εφαρμογή της ορθολογικής δημόσιας συζήτησης στις ανθρώπινες υποθέσεις ασφαλώς και συνέβαλε στην ανάδυση και της πολιτικής φιλοσοφίας. Η «Πολιτεία» καταδεικνύει πόσο εύκολα το ερώτημα «πώς μπορεί να ζήσει με τον ορθότερο τρόπο ένας άνθρωπος» μπορεί να μεταμορφωθεί στο ερώτημα «πώς η πόλις ως σύνολο μπορεί να ζήσει ορθά»· και ίσως δεν μπορούμε να απαντήσουμε στο πρώτο ερώτημα χωρίς να απαντήσουμε και στο δεύτερο. Υπ' αυτή την έννοια, ο Σωκράτης ασφαλώς και θεμελίωσε την πολιτική φιλοσοφία, είτε στρατεύεται είτε όχι ο ίδιος σ' αυτήν.

ΕΡ.: Στο βιβλίο σας αναμετριέστε, ανάμεσα στα άλλα, και με το μεγάλο σωκρατικό αίνιγμα και παράδοξο: Ο Σωκράτης θεωρούσε τη γνώση της αρετής απαραίτητη για μια καλή και ευτυχισμένη ζωή. Αρνήθηκε ότι κατέχει αυτή τη γνώση και την ικανότητα να τη μεταδώσει, ωστόσο κατόρθωσε να ζήσει έναν ενάρετο βίο. Μιλήστε μας λίγο γι' αυτό το σωκρατικό αίνιγμα και τις πιθανές λύσεις του.

ΑΠ.: Αυτό το παράδοξο -το πραγματικό σωκρατικό παράδοξο- είναι αδύνατον να λυθεί. Και αυτή η αδυνατότητα συνιστά το μεγαλείο του Σωκράτη (ή ίσως του Πλάτωνα, ο οποίος παρουσίασε αυτό το παράδοξο στους διαλόγους του). Γιατί ακριβώς επειδή ο Σωκράτης παραμένει αδιαφανής και ακατανόητος, συνεχίζει να προκαλεί νέες προσπάθειες να τον κατανοήσουμε -όλες εξίσου αναποτελεσματικές- και νέους τρόπους να ζήσουμε ορθά τη ζωή, να ασκήσουμε, δηλαδή, μια τέχνη του βίου. Ο Σωκράτης έθετε το ερώτημα πώς ένας άνθρωπος μπορεί να ζήσει ορθά. Η προσπάθειά του να απαντήσει αυτό το ερώτημα τον οδήγησε στο να ζήσει ο ίδιος έναν ενάρετο βίο. Ακόμη και σήμερα μας προσκαλεί να κάνουμε αυτή την προσπάθεια. Αλλά, όπως πρώτος εκείνος θα επισήμαινε, ο ίδιος δεν μπορεί να μας υποδείξει τι είναι εκείνο που καθιστά επιτυχή την προσπάθεια. Ο Σωκράτης έθετε μόνο ερωτήματα, ποτέ δεν πρόσφερε απαντήσεις. Το ότι θέτοντας τέτοια ερωτήματα κατάφερνε να ζήσει σαν να γνώριζε τις απαντήσεις δεν είναι λόγος να σκεφτούμε ότι πράγματι, βαθιά μέσα του, γνώριζε ποιες είναι οι απαντήσεις ή ακόμη ότι υπάρχουν απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα. Σημασία έχει να τα θέτουμε εμείς οι ίδιοι, με την ελπίδα ότι ο τρόπος που τα θέτουμε -ο τρόπος που ρωτάμε πώς εμείς μπορούμε να ζήσουμε ορθά- θα μας οδηγήσει στη δική μας εκδοχή του ενάρετου βίου. Η επιταγή του Σωκράτη είναι «εαυτού επιμελείσθαι». Κανείς δεν μπορεί να μας πει πώς θα το πράξουμε: μόνο εγώ ο ίδιος μπορώ να επιμεληθώ τον εαυτό μου. Οπως είπε ο Μοντέν: «Δεν είναι δική μου δουλειά να πω στον κόσμο τι πρέπει να κάνει -αρκετοί το επιχείρησαν ήδη- αλλά τι κάνω εγώ ο ίδιος».

ΕΡ.: Γιατί η σκέψη του Σωκράτη θεωρήθηκε επικίνδυνη; Γιατί η δημοκρατική Αθήνα δεν τον ανέχτηκε και τον καταδίκασε σε θάνατο;

ΑΠ.: Η σκέψη του Σωκράτη ήταν επικίνδυνη κατά δύο τρόπους. Πρώτον, επειδή η συνήθειά του να αναζητεί τη δικαιολόγηση των πάντων, να επιζητεί ένα ορθολογικό θεμέλιο για κάθε θεσμό, αξία ή πρακτική, αναπόφευκτα ήρθε σε σύγκρουση με τρόπους ζωής που μπορούσαν να δικαιωθούν μόνο γιατί στηρίζονταν στην αυθεντία της παράδοσης. Αυτό το ιδιαίτερα ριζοσπαστικό αίτημα απειλεί κάθε κοινωνική οργάνωση, ανεξάρτητα από την πολιτική δομή της· και δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί ποτέ να εκπληρωθεί. Δεύτερον, ειδικότερα σε σχέση με το δημοκρατικό πολίτευμα, ο Σωκράτης συχνά επέμενε ότι οι αποφάσεις στα μείζονα ζητήματα δεν μπορούν να λαμβάνονται με βάση την πλειοψηφία, αλλά με βάση τη γνώμη των επαϊόντων (των ειδικών). Αυτή η θέση μπορούσε εύκολα να θεωρηθεί μια κεκαλυμμένη υποστήριξη του αριστοκρατικού πολιτεύματος - αν βέβαια θεωρήσουμε «μείζονα ζητήματα» τις πολιτικές υποθέσεις. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι ο Σωκράτης είχε κάτι τέτοιο κατά νου. Αλλά η, φαινομενικά έστω, αντιδημοκρατική στάση του, ενισχυμένη από το γεγονός ότι στην πραγματικότητα είχε φιλικές σχέσεις με πολλά μέλη της αντιδημοκρατικής μερίδας, συμπεριλαμβανομένου του Κριτία και του Χαρμίδη (ίσως και ο ίδιος ο Πλάτων να ήταν μέλος αυτής της ομάδας), τον έκαναν να φαίνεται εχθρός του δημοκρατικού κόμματος, το οποίο πήρε την εξουσία μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ομως ας μην ξεχνάμε πως ο Λυσίας, που ήταν ισχυρός υποστηρικτής της δημοκρατίας, λέγεται ότι είχε προσφερθεί να γράψει την απολογία του Σωκράτη στην περίφημη δίκη. Οι πολιτικές πεποιθήσεις του Σωκράτη ήταν το ίδιο αδιευκρίνιστες όπως και το κάθε τι σχετικά μ' αυτόν.

ΕΡ.: Ο μοραλισμός του Σωκράτη, η θέση του ότι η ηθική έχει δεσμευτικό νόημα και ότι πρέπει να αναζητήσουμε το αγαθό, που είναι καθολικό και απόλυτο, μπορεί να επιζήσει σε καιρούς ηθικού σχετικισμού, όπως είναι οι δικοί μας;

ΑΠ.: Πρέπει να διακρίνουμε το περιεχόμενο των απόψεων του Σωκράτη από την πρακτική του. Ο Σωκράτης επιμένει ότι το αγαθό είναι καθολικό και απόλυτο -αυτό πιστεύει- αλλά η πρακτική του, η οποία είναι αποστερημένη, όπως επισημάνατε, από τις βάσεις που ο ίδιος προϋποθέτει, το μυστήριο μ' άλλα λόγια που προσπαθούμε να διαλευκάνουμε, εκδηλώνει μια βαθιά ατομικιστική αφοσίωση, σχεδόν μια υπαρξιακή πρόθεση να ζήσει με το μόνο τρόπο που θεωρεί δυνατό. Για μια ακόμη φορά, ο Σωκράτης αποδεικνύεται πως έχει τουλάχιστον δύο πρόσωπα. Και, σε κάθε περίπτωση, αμφιβάλλω πολύ σοβαρά ως προς το ότι οι δικοί μας καιροί εμφανίζουν μεγαλύτερο ηθικό σχετικισμό από άλλους. Κάθε εποχή πιστεύει ότι τα προβλήματά της είναι μοναδικά.

ΕΡ.: Η ηθική αισιοδοξία του Σωκράτη, η ιδέα δηλαδή ότι δεν υπάρχει κακία αλλά υπάρχει κυρίως άγνοια και ότι αυτός που ξέρει τι είναι αγαθό δεν μπορεί παρά να το πράξει - αυτή η ιδέα δεν διαψεύστηκε δραματικά από την ιστορία του 20ού αιώνα; Ο αιώνας που τελείωσε, στον οποίο το κακό διαπράχθηκε συχνά στο όνομα μιας αγαθής βούλησης, δεν αντιπροσωπεύει όσο κανένας άλλος την τελική ήττα και τον ενταφιασμό του σωκρατισμού;

ΑΠ.: Ηδη από την «Πολιτεία», ο Πλάτων είχε απορρίψει την «αισιόδοξη» θέση του Σωκράτη. Και είναι προφανές ότι συχνά συμβαίνει να διαπράττουμε πράγματα που δεν θεωρούμε ορθά. Ομως, κατά τη γνώμη μου, το να πράττεις «το κακό στο όνομα μιας αγαθής βούλησης» δεν διαψεύδει διόλου την άποψη του Σωκράτη, ακριβώς γιατί εκείνοι στους οποίους αναφέρεστε όταν μιλάτε για την ιστορία του 20ού αιώνα ήταν απολύτως πεπεισμένοι ότι έπρατταν αυτό που θεωρούσαν ορθό. Δυστυχώς, το πολιτικό κακό διαπράττεται συχνότερα από εκείνους που πιστεύουν ότι είναι οι ίδιοι αγαθοί: «δεν διαπράττουν το κακό για την ευχαρίστηση να το πράττουν». Σωστά θεωρούμενος, ο ηθικός οπτιμισμός του Σωκράτη είναι η αισιόδοξη εκδοχή του σκοτεινού αφορισμού του Μαρξ «ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις».

ΕΡ.: Ποιο μήνυμα μας στέλνει η ανάμνηση του Σωκράτη και πώς μπορούμε σήμερα να τον τιμήσουμε; Ποιο στοιχείο από τη σωκρατική κληρονομιά πρέπει να έχουμε στις αποσκευές μας στο ταξίδι για τον 21ο αιώνα; Τι μένει σήμερα ζωντανό από τον σωκρατισμό;

ΑΠ.: Σκεφτείτε και πάλι το παράδοξο του Σωκράτη: Πιστεύει ότι η γνώση της αρετής είναι αναγκαία για μια ενάρετη ζωή, πιστεύει ότι ο ίδιος δεν διαθέτει αυτή τη γνώση, κι όμως κατορθώνει να ζήσει έναν ενάρετο βίο. Ο Σωκράτης έζησε ορθά χωρίς ποτέ να ανακαλύψει τις αρχές που έκαναν την ορθή ζωή δυνατή. Με τους δικούς του όρους δεν μπορούσε να δικαιολογήσει τον τρόπο ζωής του σε κάποιον, όπως ο Καλλικλής του Πλάτωνα, για παράδειγμα, ο οποίος αρνιόταν να συνομιλήσει μαζί του. Κι όμως δεν απέφυγε να ακολουθήσει τις αρχές του, ακόμη και να θυσιάσει τη ζωή του σ' αυτές - θυσίασε τη ζωή του στο όνομα του ορθού βίου. Μήπως αυτό δεν υποδηλώνει ότι το αίτημα για βεβαιότητα και οικουμενικότητα, που χαρακτηρίζει την εποχή μας τουλάχιστον τόσο όσο ο σχετικισμός που αναφέρατε προηγουμένως, δεν χρειάζεται και ίσως δεν μπορεί να ικανοποιηθεί χωρίς να απαιτεί από μας να εγκαταλείψουμε όλα εκείνα στα οποία πιστεύουμε βαθύτατα; Σκεφτείτε τον Σωκράτη όχι ως κάποιον που δογματικά απαιτεί τη βεβαιότητα πριν δράσει, αλλά ως κάποιον ο οποίος, έχοντας αποφασίσει όσο μπορεί ποιο είναι το ορθό, είναι πρόθυμος να υποστεί τις επιπτώσεις αυτής της απόφασής του, αλλά επίσης είναι πάντοτε πρόθυμος να αναθεωρήσει την άποψή του. Αυτό το είδος εντιμότητας, που με συνέπεια αναγνωρίζει ότι και οι άλλοι μπορεί να είναι πρόθυμοι να υποστούν τις επιπτώσεις των αποφάσεών τους, αλλά το οποίο δεν εγκαταλείπει γι' αυτό το λόγο την πίστη του στον εαυτό του - αυτός ο συνδυασμός «διαλεκτικής διαλλακτικότητας» και ετοιμότητας για δράση: αυτό δεν είναι το σωκρατικό στοιχείο που παραμένει, και θα έπρεπε να παραμένει, ζωντανό σήμερα;