Ο «ιστορικός» και ο «πλατωνικός» Σωκράτης

 Παναγιώτης Τζαμαλίκος, εφ. Ελευθεροτυπία (Βιβλιοθήκη), 23/11/2001

Παρά την ατελείωτη συζήτηση για τον «ιστορικό» και τον «πλατωνικό» Σωκράτη, δεν υπάρχει ερευνητής που να θεωρεί ότι υπάρχει κάποιο ρήγμα ή απόλυτη διαφωνία ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Το ζήτημα είναι πάντοτε πού τελειώνει ο πρώτος και πού αρχίζει ο άλλος -αλλά πάντοτε στο πλαίσιο μιας εξελικτικής διαδικασίας.

Δύο είναι τα κύρια σημεία στα οποία θα επικέντρωνα τη διδασκαλία του Σωκράτη:

Πρώτον, πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να προσέχει την ψυχή του, να την κάνει όσο το δυνατόν καλύτερη. Εν προκειμένω, ο Σωκράτης ήταν ίσως ο πρώτος άνθρωπος στην Ευρώπη που είχε μια σαφή και συνεκτική άποψη για την ψυχή όπως την αντιλαμβανόμεθα σήμερα. Δηλαδή, ως το υποκείμενο της διανοητικής και ηθικής δραστηριότητας, ως τον ενεργούντα παράγοντα που γνωρίζει και ενεργεί -ορθά ή λανθασμένα. Πριν από αυτόν, η «ψυχή» ήταν μια κοσμική ουσία, την οποία τα όντα «ανέπνεαν» ως ζωή, μια ουσία απαραίτητη για τη φυσική ζωή -αλλά δεν ήταν η έδρα της συνείδησης και η πηγή της προσωπικής ενέργειας. Για τους προηγούμενους, η ψυχή θα μπορούσε να επιβιώσει μετά θάνατον -αλλά μόνο ως μια σκιά αδύναμη, σχεδόν αναίσθητη. Ο Ηράκλειτος τη θεωρούσε σημαντική, ως τμήμα του αιωνίου πυρός, του Λόγου, και οι Πυθαγόρειοι και οι Ορφικοί τη θεωρούσαν θεό φυλακισμένο στο σώμα. Αλλά αυτοί δεν φαίνεται ότι τη θεωρούσαν την ηθική και νοούσα προσωπικότητα του ανθρώπου, αυτό που κάνει τον άνθρωπο έλλογο και υπεύθυνο ον. Η αντίληψη της ψυχής ως της προσωπικότητος του ανθρώπου έγινε κοινός τόπος στους Ελληνες μετά τον Σωκράτη. Η ψυχή είναι που γνωρίζει το καλό και -ως εκ τούτου- μπορεί να ενεργεί ορθά.

Το δεύτερο σημείο, που ακολουθεί το δόγμα ότι η αρετή είναι γνώση, είναι ότι όλη η αρετή είναι μία. Τούτο, διότι, εάν όλη η αρετή είναι γνώση, ο άνθρωπος δεν μπορεί να τη γνωρίσει πραγματικά αν δεν τη γνωρίζει ως όλον. Μόνον τότε θα μπορεί ο άνθρωπος να διαμορφώνει την πράξη του σε όλες τις περιστάσεις και εκφάνσεις της ζωής. Αυτή η αρετή είναι το κριτήριο, είναι ο στόχος της θεωρίας και της πράξης. Με μια λέξη, είναι ο λόγος των πραγμάτων και το γιατί της ιστορικής ύπαρξης και της προοπτικής της. Αυτή η γνώση δεν είναι απλώς η σχολαστική γνώση κάποιων προτάσεων. Είναι μια υπαρξιακή κατάσταση μεθέξεως, είναι άμεση επίγνωση (θέα ή άμεση εποπτεία ή έστω καθαρή διαίσθηση), ένα άνοιγμα του «οφθαλμού της ψυχής» σε μία άμεση -και ως εκ τούτου επιτακτική- θέα του αγαθού. Αυτό σημαίνει «γνώση» στον Σωκράτη, όπως και στον Πλάτωνα. Κανείς άνθρωπος δεν διαπράττει το κακό απλώς επειδή γνωρίζει ότι αυτό είναι κακό, ακόμη και για τον ίδιον. Πάντοτε ενεργεί (όσο και αν ενεργεί διαστραμμένα) θεωρώντας ότι επιδιώκει κάποιο υποτιθέμενο καλό, κάτι για το οποίο είναι πεπεισμένος ότι -έστω προς στιγμήν- είναι καλό για τον ίδιον. Αυτή η στιγμιαία, ή και διαρκής, κακοήθεια είναι που θεωρείται άγνοια. Αλλά παραμένει αληθές ότι στον Σωκράτη υπάρχει η αίσθηση αυτού που ο χριστιανισμός είδε ως «πόλεμον εν τοις μέλεσιν»: «― γaρ κατεργάζομαι οe γινώσκω· οe γaρ ― θέλω τοUτο πράσσω, aλλ' ― μισ― τοUτο ποι―... οe γaρ ― θέλω ποι― aγαθόν, aλλa ― οe θέλω κακeν τοUτο πράσσω». (Ρωμ. 7,15&20). Ο Σωκράτης εγνώριζε εκείνη τη ζοφερή κατάσταση του ανθρώπου, ο οποίος συχνά γνωρίζει το καλό και πράττει το κακό -μια εμπειρία που ο Παύλος και ο Αυγουστίνος και όλη η χριστιανική παράδοση εβίωσαν τόσο έντονα.

Θεμελιώδες στοιχείο εδώ είναι ότι το δόγμα πρέπει να είναι αντικειμενικό, όχι ένα υποκειμενικό δημιούργημα. Πρέπει να είναι δόγμα αμετάβλητο και καθολικό, όχι να διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και από χρόνο σε χρόνο.

Με την επιμονή του Σωκράτη ότι ο ορισμός της αρετής πρέπει να είναι καθολικός και αείποτε αληθής, αυτή η έννοια της χωροχρονικής καθολικότητος εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία -και πρόκειται για μια εξέλιξη υψίστης σπουδαιότητος.

Αρα, παρά την ατελείωτη συζήτηση για τον «ιστορικό» και τον «πλατωνικό» Σωκράτη, είναι βέβαιο ότι ήταν αυτός ο ίδιος που, για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία, είδε την ψυχή ως τη νοούσα και ηθική προσωπικότητα. Και ήταν αυτός που υποστήριξε σθεναρά τη μέριμνα για την ψυχή ως ύψιστο καθήκον, που επιτελείται μέσω της γνώσεως του αγαθού.

Ως γνωστόν ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε. Θεωρούμε ότι τον ανιχνεύουμε καλύτερα στους πρώιμους -και λιγότερο στους μέσους- διαλόγους του Πλάτωνα (αφήνουμε έξω τον μετριότατο Ξενοφώντα, τον Αισχίνη και τον μάλλον κακοήθη Αριστοφάνη των Νεφελών, αλλά όχι κάποιες βραχείες παρατηρήσεις του Αριστοτέλη). Το ερώτημα είναι αν και κατά πόσο ο Πλάτων μπόρεσε να φτάσει σε ένα σημείο πολύ πέραν εκείνου που είχε φτάσει ο Σωκράτης, έτσι ώστε ο μαθητής Πλάτων να διαμορφώσει μια μεταφυσική δική του. Ο Αριστοτέλης (που άλλωστε είχε στενή προσωπική επαφή με τον Πλάτωνα επί χρόνια) λέγει απερίφραστα ότι το επέτυχε. Αλλά το θέμα είναι τούτο: Πώς θα ήταν δυνατόν ο Σωκράτης να υποστηρίξει με τέτοια σαφήνεια και επιμονή θεμελιώδεις και πρωτότυπες φιλοσοφικές θέσεις (όπως οι δύο ανωτέρω), αν δεν είχε τουλάχιστον αίσθηση μιας αντίστοιχης οντολογίας; Θεωρώ ότι δεν ήταν δυνατόν οι θέσεις του Σωκράτη να μην προέκυπταν από μια δική του οντολογία. Αλλωστε, έμεινε στην Ιστορία όχι απλώς από αυτά που είπε, αλλά από αυτό που ο ίδιος ήταν. Βεβαίως, ο Σωκράτης ενδιεφέρετο μόνο για την ανθρώπινη ζωή. Τις κοσμικές συνέπειες της οντολογίας του τις άφησε για τον Πλάτωνα. Και είναι ακριβώς η ιστορική του πράξη -το τέλος του- που αποτελεί το καλύτερο εχέγγυο ότι οι θεμελιώδεις προτάσεις που άνοιξαν το μέγα κεφάλαιο της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας αποτελούν την απόληξη μια σύλληψης πρωτότυπης, μιας εντελώς «σωκρατικής» οντολογίας, από την οποίαν αναγκαίως προέκυπταν οι επιταγές για τον ανθρώπινο βίο. Αλλωστε, δεν υπάρχει Ηθική που να μην εξαρτάται από μία οντολογία. Εχουμε μια Ηθική τάξη, μια Νομική τάξη, μια Πολιτική τάξη. Πώς δημιουργούνται αυτές; Αναμφισβήτητα από μια αντίστοιχη Ηθική φιλοσοφία, μια Φιλοσοφία του Δικαίου, μια Πολιτική φιλοσοφία. Και αυτές, με τη σειρά τους, απορρέουν ευθέως από μια συγκεκριμένη Οντολογία. Αυτή είναι που θα καθορίσει τις εμπνεύσεις για τις έσχατες πρακτικές εκφάνσεις και απολήξεις της πραγματικότητας και της ζωής -ατομικής και κοινωνικής.

Κάθε πραγματική οντολογία καθορίζει όχι μόνο το τι θα πιστεύουμε αλλά και το πώς θα συμπεριφερόμεθα. Δεν υπάρχει ατομική ή κοινωνική συμπεριφορά που δεν στηρίζεται σε κάποιο σύστημα αποδεκτών αρχών, που τις πιστεύουμε ως αληθείς. Η οντολογία αντικατοπτρίζει την άποψη για τον κόσμο και τον ανθρωπο, αλλά και αντιστρόφως διαμορφώνει αυτές τις απόψεις. Ο πρώτος που το συνειδητοποίησε αυτό ήταν ο Σωκράτης και ακολούθησαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης,.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα δείχνει ότι αυτός είχε συνείδηση του επιτεύγματος του Σωκράτη -και ανέλαβε να το διατυπώσει όσο πιο συστηματικά μπορούσε. Και με αυτό στην πραγματικότητα κατεδείκνυε, όχι απλώς την αποφασιστική συμβολή του Σωκράτη στη θεία επιστήμη της φιλοσοφίας, αλλά και στα πράγματα της εποχής του -στην των δεινών αδιεξόδων της.

Αν στην ιστορία της Ευρώπης μιλούμε για Ανα-γέννηση, τούτο υπονοεί ότι κατ' αρχάς είχε υπάρξει μια γέννηση. Και αυτή δεν ήταν άλλη από τη γέννηση της νέας εποχής του Λόγου. Η μετάβαση από την εποχή του Μύθου στην εποχή του Λόγου (από τον 6ον π.Χ. αιώνα με τους Προσωκρατικούς) απετέλεσε τον πρώτο Διαφωτισμό της Ευρώπης. Απετέλεσε μια γέννηση τέτοιας ιστορικής ολκής, που δεν ήταν δυνατόν παρά να συνεπάγεται και συνακόλουθη κρίση στις μέχρι τότε δομές της κοινωνίας. Με αυτό τον Ελληνικό Διαφωτισμό άλλαξε ριζικά το πλαίσιο, εντός του οποίου είχε διαμορφωθεί η μέχρι τότε ζωή των ελληνικών κοινωνιών.

Ως εκ τούτου, κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. ακολούθησε μια κρίση, η οποία επεκτάθηκε στην κοινωνικοπολιτική, τη θρησκευτική και την πολιτιστική ζωή των ανθρώπων. Η κρίση εκείνη είναι παρόμοιας φύσεως με αυτήν που αντιμετωπίζουν σήμερα οι δυτικές κοινωνίες -σήμερα ως αποτέλεσμα όχι της εμφανίσεως του Λόγου στη θέση του Μύθου, αλλά ένεκα των ραγδαίων μεταβολών που επέφερε η τεχνολογική ανάπτυξη. Αυτή η κατά τον 4ον π.Χ. αιώνα κρίση ήταν ιδιαίτερα έντονη στο επίπεδο των δημοσίων πραγμάτων: Ανέκυψαν προβλήματα, όπως εκείνο της σχέσης της φυσικής ελευθερίας και της υποταγής στους νόμους, των δικαιωμάτων του πολίτη σε σχέση με την ισχύ του κράτους· σε σχέση με την ευημερία του ατόμου· σε σχέση με το τι θα έπρεπε να θεωρείται καλό της κοινωνίας. Τότε, όπως και τώρα, η νεότερη γενιά είχε βρεθεί σε σύγχυση από την ανακολουθία ανάμεσα σε διακηρυσσόμενες αξίες και καθημερινή πρακτική, ανάμεσα σε παλαιές και νέες αξίες. Ανέπτυξε επίσης και τότε μια έντονη τάση για προσωπική ελευθερία, η οποία υπονόμευε κάθε σεβασμό για οποιαδήποτε αυθεντία και υπέσκαπτε κάθε είδους κοινωνικούς δεσμούς. Η έξοδος από την κρίση προήλθε τότε διά της εκπαιδεύσεως των επελθουσών γενεών προς ένα νέο προσανατολισμό απέναντι στην πραγματικότητα: Η επιδίωξη ήταν να βρει ο άνθρωπος τον πραγματικό σκοπό της υπάρξεώς του στον κόσμο. Αυτό το προσέφερε η Σωκρατική Οντολογία.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο διάλογος στην Πολιτεία διεξάγεται ανάμεσα στον Σωκράτη και ανθρώπους της νεότερης γενιάς (τον Γλαύκο και τον Αδείμαντο), οι οποίοι επιδεικνύουν μια σχετικώς επιθετική στάση σε όλη την εξέλιξη του διαλόγου. Το αντικείμενο είναι η δικαιοσύνη και το πώς και από ποιους αυτή μπορεί να πραγματωθεί στις καθημερινές υποθέσεις της πολιτείας.

Η πρόοδος των φυσικών επιστημών, που είχε λάβει χώρα κατά τον προηγούμενο αιώνα με τους Ελληνες «φυσιολόγους», δεν είχε οδηγήσει τον άνθρωπο σε μια πραγματική γνώση ούτε των πραγματικών κοινωνικών του συνθηκών ούτε και των τρόπων και μέσων για να αντεπεξέλθει στα προβλήματά του. Ο κόσμος παρέμενε άγνωστος και ακόμη πιο άγνωστος ο ίδιος ο Ανθρωπος.

Υπήρξε συσσωρευμένη γνώση, αλλά έλειπε κάτι. Και αυτό το κάτι ήταν η Οντολογία, μια συνολική γνώση του πραγματικού και μία αντίληψη (ή έστω, πίστη) για το πραγματικό. Αυτήν την Οντολογία προσέφερε ο Σωκράτης και ανέλαβε να τη διατυπώσει ο Πλάτων. Και αυτή διήρκεσε μέχρι σήμερα -δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Σήμερα, ο άνθρωπος ευρίσκεται εκ νέου αντιμέτωπος με τον άγνωστο εαυτό του σε έναν κόσμο εξίσου άγνωστο -και είναι μικρή διαφορά ότι αυτός ο άγνωστος σύγχρονος κόσμος είναι τεχνητός. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι είναι η πρώτη φορά στην Ιστορία που η φυσιογνωμία των ιστορικών πραγμάτων καθορίζεται όχι από μία οντολογία, αλλά από την απουσία καθολικώς αποδεκτής οντολογίας, εν μέσω μιας θυελλώδους πλανητικής τεχνολογικής δυναμικής, που διαμορφώνει σχεδόν τα πάντα. Μια τέτοια (πλανητική πλέον) οντολογία απέναντι στην πλανητική τεχνολογία θα σχηματοποιούσε και θα διακανόνιζε την κοινωνική φυσιογνωμία του ιστορικού αύριο. Αν σήμερα μια τέτοια οντολογία δεν υπάρχει, τότε η μετάβαση στην επόμενη ιστορική φάση επιχειρείται εν μέσω μιας απειλητικής σιωπής της σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης.

Σήμερα, για μια ακόμη φορά, το πρόβλημα είναι ο εαυτός μας και το τι θα κάνουμε με την ήδη διευρυνόμενη ελευθερία μας.

Υπό το φως των αδιεξόδων του ιστορικού παρόντος, το επίτευγμα του Σωκράτη προβάλλει σήμερα στο προσκήνιο της Ιστορίας με ακόμη μεγαλύτερη λαμπρότητα.